Tuesday 3 April 2018

HUN LEH NI TE HI
Er. Chhungpuia Renthlei

Kum tin mai hian mi hausa leh rethei ten danglamna awm reng reng lovin  Milli second Second khat tanga bul tanin,  second, minute, leh hour hmangin nitin darkar 24  chhiar zovin nikhat kan vuiliama,  Ni sarih zet chutiang zela chhiarin kar khat kan hmang zo chu ani leh a,  Week days a zo va thla tin bi kan chhiara, ni leh thla ten kum pui ling let a rawn herchhuah tira, kumthar kan thleng leh ta tiin lawm takin New Year Celebration kan nei thin. Nikhat rei zawng  hi chhut dan chihnih a awm a, pakhat chu hnam fing hmasa Romans siam,   tuna kan hman mek zan dar 12 atanga a tuk zan 12  inkar  hi a nia, hei hi khawvel pum huapa kan hun leh ni teh dan tlanglawn ber ani. Pakhat leh chu  ni chhuah atanga nitlak inkar hi a ni bawk. Hei hi  tunlaiah chuan kan hmang meuh awm love, keini mizoramah chuan Rinna lama kan unau, Sevenday Adventists  te hian Sabath ni bikah an hmang thin, Zirtawp ni tlak atanga inrinni ni tlak inkar hi  Sabath  ni atana serh hran a ni. Hring nun sana hi tlai hlauvin a hmanhmawh lova,  hma hlauvin a muangchang bawk hek lo.

Ni leh a heltu planets (Solar System)  atanga   hun leh ni te hi  chhiar a ni  deuh vek mai, heivang hian   planets awmdan  hi kan hun leh nipawimawh tak a ni awm e. Helama mi thil chik mite chuan  Kan pian hun laia solar system awm dan azirin kan mihring mihrinna leh  kan hun tawn tur  thleng an hrillawk thin.  Roman ho hi khawvel mifing hmasa an nih miau avangin  science and technology ah a sulsu tu an niin an mahni kuhmum atanga  science thiamna tam ber te hi rawn par chhuak an ni kan ti lo thei lovang. Tun thleng hian Astrology leh  Horoscope  te hian kan hring nunah khumpui a luah lo thei lo thin. Ni hel tu ( Planets ) pakua  te hi a tirah avaiin an hmuchhuak lem lo. Tunhma kha chuan Mercury , Venus, Earth, Mars leh Jupiter te hi  an hriat chhun a ni a. Mercury hian Planets dang zawng zawng te aia chaka ni a hel avangin  a hming pawh hi roman  pathian  tirkoh  “fleet-footed messenger of the gods”  atanga phuah ani nghe nghe. Mars hi roman  indona pathian ( roman god of war ) atanga phuah  a ni bawk. Saturn hi  Buh leh bala malsawmtu pathian ( Roman god of farming) atanga phuah a ni thung. Tin, Jupiter hi  planet zinga lian ber anih avangin  pathian  lalpa (Romans’ chief god.) tiin  an pathian hotu ber hmingchawia phuah a ni bawk. Kan chenna lei tiamin  heng ho chauh hi planets hmasa an ni.

Hun a aliam  zela kum 1781 ah Planet thar hmuchhuakin   a hmingah  khatih  hunlaia England roreltu  King George III hmingchawiin Georgium tiin an phuah. Amaherawh chu  planets dang zawng zawng te roman pathian hmingchawia  phuah an nih avangin    Greek van pathian  (Greek god of the sky.)  hming chawiin  Uranus tiin an thlak leh ta ani.  Kum 1846 a rawn in her a, Planets lama mithiam Leverrier a chuan Planet dang a hmuhchhuak leh a,   a hmuchhuaktu hmingchawiin Leverrier tiin an phuah a, mahse a hma a mi ang thovin Roman tuifinriat pathian (Roman god of the sea)  hmingchawiin Neptune tiin an phuah leh ta a ni. Kum 1930 ah  planet dang hmuchhuak lehin a hmingah roman  thihna lam pathian (Roman god of the dead)   hmingin Pluto tiin an phuah veleh bawk a ni, Tichuan, Ni heltu Planets pakua  Mercury , Venus, Earth, Mars, Jupiter, Saturn Uranus, Neptune leh Pluto te hi tun thlenga kan hring nun sana innghahna ber an lo ni zel ta a ni.

Hun leh ni te hi  a rei zawng a zira hming leh nihna pek vek an lo ni mai mai zel zawng anih hi .. Week days  Sunday , Monday, Tuesday, Wednesday, Thursday, Friday leh Saturday te hi   roman Mythology  (Vikings ) atanga  an hming phuah  vek a ni.  Sunday hi   Ni (Sun) pathian tana siam a nia, Monday hi  Thla(moon)  pathian tan, Tuesday hi Indona pathian (Tiu)  atan,  Wednesday hi    pathian te hotu ( Woden) tan, Thursday hi khawpuiri ( thunder) pathian tan Friday hi khawpuiri nupui  (Wife of Woden)  Frigge  hmingchawia phuah a ni leh a, Tin  Saturday hi  Roman ho ten lo neih lama  an pathian  (god of crops and harvest) saturn  atanga phuah a ni leh bawk.
 
Heng Roman  hming pek hi vawiin thlengin hmang mah ila , an phuahchhan ang erawh chuan tuman kan hmang lem lo. Kan mizo hmingphuah ang mai chauhva an hming te hi pu an ber tawh awm e, Entri nan, Pu felfamkima pawh  sum leh pai chungchang a a fel famkim loh avanga Suspend a ni a,  Pu thiamveka pawhin thiam a neih loh avangin Exam ah a faila, Ramfangzauva pawhin a tar thih thlengin Aizawl pawh ala thleng lo, Pu Sangbera pawh  Fit 5 a tlin loh avangin  police hnalakah    san zawngah a tla  tih ang vel ani awm e.

Mi tam zawk in kan hring nun sana  kum tanna ni hmasa ber anih vangin   January 1 hi Kum thar ni ah pawmin ropui takin kan lawm thin. Hetih lai hian  Tunma lam chuan   Egyptians leh Persians ho te chuan kum khata  chhun leh zan rei zawng in chenna September 21 hi kumthar niah an hmang bawk. Tin, December 21 hi Roman leh Greek leh ho chuan kumthar niah an hmang thung. Roman Lalber Julius Caesar hunlai khan calendar an siam tha a, January 1 ah  kumthar ni an hmang ta a, hei hi vawiin thlengin khawvel mi tam zawk te chuan kan hmang zel ta a ni. Europe khawmualpui ah pawh Middle Ages hunlai thleng khan March 25 hi kumthar niah an hmanga, kum 1582 khan January 1 ah an thlak ve leh ta a ni. Tichuan, England ah pawh kum 1752 khan january 1 ah thlak ani veleh bawk. Hetihlai hian hring nun sana tehna atan Thla ( moon) hmang ho China leh Arabs te chuan January 21 leh February 19 inkarah new year an hmang ve mek bawk. Hetihlai hian  April 1 hi   new year atan mithenkhat ten an hmang ve mek bawk. Kum zabi thar arawn inher zela, khawvel mitam zawk chuan lungrual takin january 1 ah new year kan lo hmang ta a ni ber mai.

            Hetihlai hian , khawvel kalphung rem lo taka April 1  new year  atana hmang an la awm a vangin  Mi tam zawkin January 1 a new year celeration kan neih laia April 1 a la nei hram hram te hi atthlak ( Fool ) tihna a  chen awm ta a, tichuan, April 1 hi April fool  tiin vawin thleng hian kan hriatlar phah a nih tak hi. Tunah phei chuan April 1 hi  intihder ni  ti hialin huat theih siloh leh atthlak takin keini mizo te chuan intihderni ah kan hmang ve mek bawk a. January 1 kumthar a kan hman mup mup lai hian  sorkar tam tak te chuan  mizoram pawh tiamin kumthar niah puang theilo kan awm a, April 1 hi  sorkar kum thar ( Financial Year) atan vawiin thlengin kan la hmang hram hram chu anih hi. Uluk taka han ngaihtuah phei chuan sorkar kalphungah phei chuan keini mizoramah pawh april 1 hi new year celebration neihna hun awm tak nihna chen pawh a awm thei awm e.

Uluk taka Calendar han en chuan nikhat rei zawng leh kar khat reizawng a danglam meuh lova, thla khat reizawng leh kumkhat reizawng erawh adanglam thung si. A chhan ni ber a lang chu hringnun san tehna fung ah ni ( Sun) leh thla (Moon) hman kawp anih vang ani ber mai. Thlakhat kan tih hian thla in kan lei vawikhat a helchhuah hun (29.5 days) a ni ber a, kum khat kan tih hian kan leiin ni (sun) vawikhat a helchhuah hun ( 12 months)  a ni leh lawi si. Hetiang anih avang hian  kumkhat reizawng atan  12 months dah anih bur bawk si avang hian achangin thlakhatah ni 29 emaw 30 dah 31 dah a lo tul ta a ni ber mai.

Roman ho ten Calendar an siam tirh chuan kumkhatah ni 354 an neia, mahse kan leiin vawikhat ni ( sun) a hel chhuah hi ni 365 velin an chhut bawk si, kumkhat  niturin Ni 11 in a indaih lo tihna anih ber chu.  Julies Caesar-a hunlai khan Roman ho chuan Thla( moon) hmang lovin  ni ( sun) hmangin hun leh ni an chhiar ta a, ni 11 chuangbang hi  thla ( months) hrang hrangah an semdarh ta chiam maia, January, March, May,July, September, November ah ni 31 ( 31 Days) theuh an dah ta a.February thla atangin ni khat an paih leh a, tichuan kum khatah ni 365 a lo awm ta a ni. Hei hi vawiin thlenga kan calendar innghahna ber a ni.  August Ceasar an a rome sorkar a han awp khan  August thla a ni tlem chu duh lovin September a mi la in August ah nikhat a belh a, chutiang bawkin November ami la in December ah nikhat a belh leh bawk a. Heivang hian vawiin thleng hian September leh November ah ni 30 awmin August leh December thlaah ni 31 a awm zel a ni an ti bawk. Vawiin thleng hian  Calendar hi kumtin siamthat ngaiin a awm a, Thla khata ni awm zat  tihdanglam a ngai kumtin a ni ber mai. Scientist leh mifing tam tak awm mahse, Hun leh nitehna  bulfuk tak a awm thei meuh lo chu a ni ber mai le. Kumtin mai Calendar kan siam tha a, Sorkar leh mipui ten Calendar leinan cheng tam tak kan seng ral lo thei si lo. . kum a vei zel a, ni ( Sun) leh thla (Moon)  inher dan nen a inmil thei leh si lova, ni ( day ) chuangbang a lo awm thin, Leap year kum hetiang hunah Calendar siamrem a tul  thin.
 
Awle, kan nitin hun kan hman dan hi pawimawh ber fo thin. Kumpui a lo linglet meuh chuan  Kumthar  kan tih te pawh hian  kumhlui chan an chang leh thin. Kan nundan leh khawsak dan azirin Kumtha leh kumchhia kan nei mek bawka.   Kan hun leh ni hi  Roman ho thiamna a vannei tak leh hlawhtling taka siam theih a ni mawlh si lo. Mahni maia  hun leh ni her danglam theih lah a ni bawk hek lo. Kan hnathawh dan, Social community leh  kan nitin hun hmandan atanga a bulthuma reset vek  ngai ani fo thin. Kumin hi kan tan kum tha anih leh nih loh Horscope leh aien hmanga en chi a ni lova, Pathian hre chunga  taima taka kan hnathawhna muala kan hun leh nikan hertir hi a pawimawh ber awm e. Kum tha leh duhawm, hlawhtlinna leh malsawmna dawng theia kumin 2011 bul tan turin hming that duh leh eiruk thup nana kohhran leh rawngbawlna hruaitu nihna chelh lovin, Politics a tui tak tak lo leh Ram hmangaih tak tak silova Party a lo phili chiam chiam te, Ram hmasawnna tur mahni in leh lo hmasawn nana hmanga eiruk te, thiamna tak tak neih duh silova qualification tha tak neih duhna te leh kan chin dan tha lo tak tak te bansanin mitin ten kan hun leh niher rem ila a va duhawm dawn em!



No comments:

Post a Comment