Thursday 12 October 2017

GOOGLE  - I’m feeling lucky
Er. Chhungpuia Renthlei


Khawvel computer  history a kan theihnghilh leh ngai tawh loh tur,  internet  searching engine lian tak leh social network zinga lar tak, kum 2010 chho vel atanga vawin thlenga a mizo thalai ten kan lawm em em, WhatsApp Messenger  neitu  leh email  domain lar tak mai GMAIL  siamtu   ni bawk, hei mai bakah Computer khawvela  sulsutu ber, Microsoft company hial  rawn khum thuak thuak theitu GOOGLE hi internet khawvelah chuan hre lo kan awm lovang.
Google  hi Larry Page leh  Sergey Brin  a te siamchhuah a ni a, anni hi Google founders tiin an vuah nghe nghe. Google pianchhuah dan chu hetiang deuh hi a ni. Google dintu ber  Larry Page leh  Sergey Brin   te  in hmuhna hmasa ber chu  Kum 1995 nipui lai kha a ni a, hemi te pahnih hi   search engine  lamah an tui dun hle mai a. Tichuan,kum 1996 January thla khan  search engine an siam chhuak a, a hmingah BackRub tiin an phuah a. He search engine hian   technology thar  PageRank hmangin  internet website hrang hranga  thu mal leh webpage a zawng hmu zung zung thei a ni. Google siam nan hian JavaScript, Python, C, C++    an hmang a ni.
Tichuan,  Google tiin a hming an thlak leh ta a.   Kum  1997 september ni 15 khan  tuna kan hriat lar em em, www.google.com  Web domain  hi  an register  a ni.  Technical lam thil endik ngai te an endika  an verify leh vek hnuah kum  1998 september ni 27  khan  business atana a duh apiang hman theih turin official takin an tlangzarh ta a  ni. Tichuan, vawiin thlengin khawvel hmun hrang hrangah september  ni 17  hian Google birthday an lawm thin.
Mak leh nuihzat thlak ve tak mai chu  a tirah tak chuan an company hming hi  GOOGOL tiin an phuaha, Internet khawvela  information   hrang hrang  awmze nei taka  dahkhawm  leh awlsam taka  tupawhin kan zawn hmuh zung zung theih nana   buatsaih a ni. GOOGOL  tia  an phuah hnuah registration  tih laiin   GOOGLE tiin  an lo ziak sual hlauh pek a nih chu ! Registration  card  leh check an han dawn meuh chuan GOOGLE tih a lo inziak vek mai a,  nui  hawk hawk chungin  GOOGLE tih hming chu an hmang hlen ta a ni.
Google home page  a Im feeling lucky button hming hi holywood  cowboy film star lar tak,   Clint Eastwood   a  channa  Dirty harry  film  a an inbiakna tawngkam "Do you feel lucky, punk? Well, do you?"  tih atanga  lak a ni. Search button pangai hmanga thil kan zawn reng reng hian  Google chuan  website hrang hrang a tlawh vek phawta, heng atang te hian kan thil zawn duh nena in mil thei tur zawng zawng a rawn tilang thin. Hei hian hun a duh rei thin hle. Hei mai bakah a chang chuan kan thil duh nen a inperhsan hle thin a ni.
            Aw le,Search button pangngai click lova, Im feeling lucky button hi kan click chuan  rang zawkin kan thil zawn duh kan hmu thei a ni.  tin, kan hriat tur chu  he Im feeling lucky button hmang tur hian Instant Search hi  switched off  tur a ni. He button tangkaina em em pakhat chu  web address emaw thil engpawh zawng ila,  google in kan thil zawn duh nena inmil ber tur  a  hmuh hmasak ber kha  a rawn tilang anga,  lo thil dang zawng zawng te chu a kal kan vek ang. Kan vanneih phei chuan rang takin vawi khat zawnna ah kan duh kan hmu thei mai dawn a ni. A bik takin website emaw, mi tu emaw , sumdawnna thil a company products   ang thil kan zawn dawn hian Im feeling lucky button hman hi a tangkai thin hle.
Tin, Im feeling lucky  tih thu bakah hian google hian Im feeling  tih thu hmang hian thu dang eng engemaw  an siam nual maia, heng ho hian website  dang daih ah min luhpui thei zu nia. Hetiang   langsar zual leh  min luhpuina website te han tarlang leh lawk ila :
I'm Feeling Stellar   :  Google Earth Hubble telescope image gallery
I'm Feeling Puzzled : Google A Day search-based puzzle.
I'm Feeling Trendy  : Hot Searches page.
I'm Feeling Artistic  : Google Art Project site.
I'm Feeling Hungry  : restaurants lam hawi web page
I'm Feeling Playful  : interactive Google Doodles gallery.
I'm Feeling Doodley gallery :  full gallery of Google Doodles.
I'm Feeling Wonderful :  Google World Wonders project.

Aw le, Im feeling lucky button  hmanga kan thil tih theih tangkai tak leh  mak ang reng si te han sawi leh lawk ang u hmiang. Google home page ah khan  MZU  tih type la, Im feeling lucky button han click leh la, direct in mizoram university website ah i lut nghal ang. Tin, VANGLAINI tih han type leh la, vanglaini website ah i lut leh nghal ang. Hetiang hian department , hotel, state, NGO, mimal leh  company hming ang chi te hi han type la, Im feeling lucky button han click la, awlsam takin an mahni website home page ah i lut thei ang. Amaherawh chu hming lam tawi awmze pakhat aia tam nei thei ang chi ah chuan a buaithlak duh deuh. Entirnan MBSE (Mizoram Board of School Examination ) leh MPSC ( Mizoram Public Service Commision )  te hian  India emaw khawvel huapah lampum dang daih (  MPSC  chu Maharashtra Public Service Commission a ni daih thei ang hian ) an neih theih avang hian kan duh website ah lut lovin website dang daih ah a lut thei tih erawh kan hriat a tha.
A tawp berah chuan Google Im feeling lucky  button hmanga  thil dangdai tak kan tih theih  han tarlang leh lawk ang hmiang.
Google Gravity : google logo leh textbox kha  screen hnuailamah an tla thla ang.
Google Pond : google logo leh text box kha tuia awm angin an lang ang.
Do A Barrel Roll : Hei hian google home page a herkual ang

Lelte chanchinbu in chhawp la,  Google home page (www.google.co.in ) ah han lut la, Search text box ah khan  heng hnuai a mi te hi  a mal te te in han type lut la, Im feeling lucky button kha han click leh la, enge rawn lang han thlir teh le. Who is the cutest, How to handle wife, Hacker, Google Hacker, Pirate, Annoying Google, Rainbow Google, Google Sphere, Epic Google.

Aw le, sawi tur a tam hle nachungin   sawi vek sen a ni silo va, hmm..hmm.. famkim lo takin kan hriat tura pawimawh awm deuh deuh kan han tarlang thuak thuak a nih ber hi maw. Tuna i han chhiar te hi  tangkai takin hman han tum phawt mai teh aw.





Wednesday 11 October 2017

COMPUTER KHAWVEL -  THE BLISS                        Er. Chhungpuia Renthlei

Windows XP default Wall paper , Windows XP  desktop a tlang mawi tak  leh hring dup mai hi  Computer hmangtu te chuan kan hre theuh awm e.. He tlang hi  a lem nilo, a tak tak thlalak a nia, he thlalatu hi American photographer lar tak  Charles O’Rear –a a ni. Windows XP    pian hma daih kum 1996 khan  he thla hi a la a ni.   He tlang  hi han en chiang la,  phul hringdup in a tuam a, chung lam van pawl ruih kara  chhum var pan tak  han zam vel te hi a mawi dang dai teh a nia. He Windows XP wall paper  hi BLISS tiin an vuah nghe nghe.  

Bliss hi  June 24, 1996  khan  digital-design company HighTurn  atan  Charles O'Rear  a chuan thla a la a. Bliss  hi 3101 Fremont Dr. (Sonoma Hwy.), Sonoma Valley, Callifornia USA a awm a ni a, Geographical  coordinates  chu  e 38.250124,-122.410817  a ni. Charles O'Rear hi hetih hun lai hian National Geographic photographer a ni a, St. Helena, Napa County ah a cheng a ni. 

Kum 2001 a Windows XP  version hmasa ber an release khan he thlalak hi microsoft  company chuan  Wall paper atan an telh a. Tichuan,  Windows XP wall paper tinah vawiin thlengin kan hmang lar ta anih hi. Mak ang reng tak chu, Charles O'Rear a khan kum 1996 kumah he ramthla hi a la a, miten helai hmun hi an tlawh chak phah em em a, khual zin pawh a hip hle mai.  November 27, 2006 khan  Goldin Senneby  a chuan he Bliss awmna  Sonoma Valley hi  a tlawh a,  Charles O'Rear  a thlalakna hmun a tang chiah chiahin thla an la leh a, phul a lo ro bawk nen  thlalak a in thlau khawp mai.

Microsoft company chuan  he ram thla hi Dutch Windows XP version ah chuan Ireland tiin a hming an phuah. Tin,  Portuguese Windows XP version ah chuan Alentejo tiin a hming an phuah leh bawk. Heng hming te hi  customer tih lawm tumna maia  an ram hming chawia phuah leh chhawn anih laiin  Dutch  leh Portuguese mi tam tak chuan  he tlang hi an ramchhunga awm anih an ring a, vawiin thlengin ngaihdan a phir hle a ni. He ram awmna ni awm a mi thenkhat rin langsar zual te chu New Zealand, IRC, California, South West Kerry, Eire a ni mahse, a awmna dik tak chu San Francisco atanga Hmarlam 30 miles  a hla  Sonoma County, California State, USA  ah  a ni.

Tin, Mi tam tak chuan hetiang hmun mawi hi a tak takah a awm ring lovin siam danglam hnu a XP wall paper a dah niin ngai mahse, a he thla latu ngei amah  Charles O'Rear a sawi danin  he ramthla hi computer software hmanga pakhat mah tihdanglam a awm lova,  tuna kan hmuh ang hi a landan dik tak a ni a ti. Ama sawi zel danin  he ramthla hi  keni in kan hmuh theih loh  a hmalam kawngpui atanga lak  a ni. he tlang bulah hian Wine siamna atan grapevine tam tak a awm a, hemi thla la tura kal ani a, amaherawh chu hetih hunlai hian  Vines hi a rem lai tak anih avangin  he ramthla hi a la ta zawk a ni.

He thlalak chungchanga  O'Rear sawi dan in Napa leh san Francisco  inkar hi vawi duailo  a lo paltlang thin a,  phul hring dup  mai chunga California van dum pawl ruih mai chhum pan diar diarin a han tuam vel te  a hmuh chuan  motor atanga chhukin  National Geographic atan he thlalak hi a la ta a ni. Daily Mail chanchinbu  chuan he thlalak hi  khawvela  thlalak  entu ngah ber a ni tiin a sawi. Computer  hmangtu mi maktaduai tel zet ten Windows XP  an han  start  a an hmuh ngei ngei thin  he Windows XP  “Bliss “ wall paper   thlalak hian  sawi a hlawh malh malh hle mai.

Microsoft Windows XP  Wall papper a an lo hman dan hriat chakin mi tam tak chuan Microsoft  a thawk te leh amah  Chuck O'Rear zawhna an zawt nasa hle. Microsoft Windows XP  atana he thlalak an hman dan tlang pui chu hetiang deuh hi a  ni.  Microsoft  company hian   Windows XP  vawrh lar nan   sum thahnem tak  dollar 200 milion zet mai  budget head hrang hrang neiin an siam a,  he pawisa  atang hian   thalak leh milem  atan hrim hrim  budget an nei nual bawk.  Windows XP an release hma hian  advertisement atan a  tha tur  thlalak leh  Audio clip hrang hrang an khawn khawm a.  Kan hriat theuh angin  Windows XP  kan han start a  rimawi  nalh tak kan hriat pawh hi zaithiam chuai theilo Madonna  hla  "Ray of Light"  a mi a ni. Thlalak hrang hrang dahkhawmna Corbis photo archives atanga  Microsoft  a thawk ten  Chuck O'Rear  ramthla  thlalak  an han hmuh hian  Microsoft  windows XP  vawrh lar nan an duh  hle mai a, Chuck O'Rear – a agent an be ta a. Tichuan,  O’ Rear  a sawi danin Microsoft engineers te chuan he thlalak hi Windows XP  wall paper atan  an lei sak a, an leina sum tam lam erawh chu  puangchhuak lo turin an inrem siam a ni. Mi thenkhat sawi dan chuan khawvela thlalak man to ber dawttu a ni hian ang an ti. 

Aw le, hetiang khawpa thlalak mawi leh entu ngah  hi computer khawvelah a la awm ngai lo a, nitin mai hian khawvel hmun hrang hranga   Microsoft Windows XP hmangtu mi maktaduai tel zet mai te chuan nitin he thlalak hi  an hmu   ta reng mai anih hi. Hetih lai hian  Chuck O'Rear  ve thung chuan  Microsoft Windows XP hmang lo in Mac  computer  a hmang daih thung.  Hei vang  hian khawvel hmun hrang hranga   computer  hmangtu, nitin mai he ramthla  thlalak  mawi tak thlirtu mi maktaduai tel zet mai  zingah thla latu ber te Chuck O'Rear   erawh a tel ve lo  a ni. 

Windows XP chung chang han sawi takah chuan khawnge  tlem han tuihnih leh lawk teh ang. Windows XP  release hmasakber  chu August 24, 2001 daih tawh kha a ni.  mipui ten kan lei ve theih  hmasak ber chu October 25, 2001 kha ani thung. Windows XP  an siam  hma hian Windows 2000 (2000) leh Windows ME (2000) an siam a,  Windows XP lamah kum 7 dawn lai hun an hman hnu in kum 2007 khan Windows Vista (2007) chu release a ni leh ta. hetianga  Windows version thar a chhuah takah chuan microsoft ho pawhin XP ringawtah rilru pe lovin VISTA lamah an hun tam zawk an seng ta a. hetih lai hian XP  hmangtu an la pun zel si avangin microsoft company te chuan  mipui mamawhna phuhruk turin   XP Service Pack 3  nen  windows XP version thar  April 21, 2008 khan an release veleh ta. Hei hi Xp version an release hnuhnung ber a lo a ni ta. Computer software khawvelah intlansiakna a sang chho zel a, microsoft ho pawhin Windows 7 leh  Windows 8 an rawn ruahman chho ta zel a, heibakah  smart phone  atan Operating System leh Application software  pawh an siamchhuak ta zel a ni.

Mak tak mai chu,windows XP project tih tawp tumin  Wondows 7 leh Windows 8  han siam mahse, Windows XP hian mipui lawm hlawh hle ni tur a ni, vawin thlengin      khawvel hmun hrang hrangah    Windows XP   hmang duh zawk kan la tam mai zu nia. Heivang hian microsoft pawhin  Windows XP chu an thlauh thla thei lova,  April 14, 2009  thleng khan Windows XP Mainstream support  an la pe reng a Tin, Windows XP with Service Pack 3  leh  Windows XP x64 Edition with Service Pack 2 atan April 8, 2014  5 thleng Extended support an pe ang. Hei bakah  Windows XP Embedded  system atan January 12, 2016 thleng  Extended support  an pe dawn bawk a ni. Hun leh ni te lo inher liam zel in ,  Windows version  thar   siam chhuah ni mahse, kan chenna planet  a thlalak  lar ber pawl BLISS  hi  khawvela computer hmangtu te mit thlaah a cham reng tawh dawn a ni.



INFORMATION TECHNOLOGY LEH TUNLAI MIZO THALAI TE
  Er. Chhungpuia Renthlei,  
 
Information Technology, IT  ti a kan sawi mai thin hi  Computer leh electronics khawvel a networking, hardware, software, Internet  leh  electronics bungrua hrang hrang  siam dan,  hman dan  leh hmasawnna  sawina a ni.IT hian office automation, multimedia leh telecommunications te a huam bawk  Information Technology hiana huam zau em avangin  sawi vek sen a nil ova, ngaihthlak vek peih pawh a ni lovang. Chuvangin, tun tumah hian Information Technology khawvela keini mizo thalai ten kan hriatlar leh a tak ngei a kan nunpui mek Social networking, Mobile , Cybercrime, IT Education leh
E –governance  chungchang  kan thlur  ang.
Awle, Tunlaiin khawvel ram hrang hrang te’n an ram tih hmasawn zelna atan Information Technology hi hmanrua atan an hmang nasa tih chu haider rual a ni ta lo. India ram Sorkar pawhin nasa taka hma lain kum 2008 daih tawh ah khan  khawvela ‘IT Super Power’ nih a tum  hial anih kha.  India mi tawh phawt chu Computer thiam turah khawvel mite’n min lo ngai ta hial a ni. Chuvangin keini mizo thalai tan pawh Information Technology hi kan nunkawng hruaitu pawimawh em em a lo ni ta. 
Indian Talent + Information Technology= India Tomorrow               (Gujarat CM)


UNIT  1 : SOCIAL NETWORK  LEH THALAITE

SOCIAL NETWORK  HI ENGE NI ?
Social network chu Social network websites kaltlanga khawvel hmun hrang hranga mite kan inthlunzawm a,  hmun leh hmun a  awm ho ang maia  thian hrang hrang kan insiam theihna, kan inkawm khawmna, chanchinthar, thu leh hla, Advertisement, document pawimawh, thlalak, video, invitation Card e.tc   kan inthawnna   te  hi a ni.

SOCIAL NETWORK WEBSITE HI ENGE NI ?
Social network  website  chu Social networking tan bik liau liauva siam websites te hi an ni. Tunah hian facebook hi Social network website  lar ber  a ni a, Social network dang te chu MySpace, Google,  Orkuts, twitter, Linkedin, yahoo e.t.c te an ni. E-Governance hlawhtlin nana Social network  websites te hi  tangkai zawka hman hi sorkar pawhin ngai pawimawh hle tawh a ni.Social network website hmanna hlawm lian deuh te:
  1. Thian insiamna leh inkawmkhawmna.
  2. Thlalak phochhuahna
  3. Political  discussion
  4. Education & hnazawnna
  5. Sorkar  thil pawimawh buaipuina  

SOCIAL NETWORK  KAN HMAN THEIHNA LANGSAR ZUAL TE :
1. Sorkar leh mipui  thlunzawmtu  :
Sorkar leh mipui mai bakah sorkar  leh  sorkar hna peng hrang hrang thawktu te hnenah  inbiak pawh tawnna kawngka zau tak a hawng  thei a ni. Inkaihhruina dan fel tak hnuaiah Sorkar  hmalakna hrang hrang leh  mipuite hriat atana pawimawh  ziahna documents hrang hrang awlsam takin mipui ten kan en theih phah dawn bawk a ni.Hlawk  zawk leh  awlsam zawka sorkarin hna a thawh theih nan social network hian sorkar chu mipui te hnenah a pawt hnai anga, sorkar dawr tura mipui te va kal tawh lovin kan  hnenah sorkar a rawn kal tawh zawk dawn a ni.

2. Political Issues
Political  party manifesto zirchianna leh  mipui hnena puanzarna atan  social network hi a tangkai zual zel dawn a ni. Ramchangkangah chuan Social network hmang hian  Cyber Arena ( internet kaltlanga inchaltauhna hmun )  an  siama, Election campaign na hmun pawimawh takah sorkarin a hmang thin.

3. e-Participation :
e participation hi e governance thil tum pawimawh tak a ni. network tangkaina  pawimawh tak zing a mi a ni. A hmuna kal kher lova kan telve theihna tura internet  kaltlanga  sorkar, NGO  leh   Sumdawnna lam a meeting  leh thupawimawh sawikhawmna  a kan telve na hi a ni . Keini pawh hian  kan duh phawt chuan kan siam thei a, nakin lawkah chuan  sorkar department leh political party ten kaihruaina mumal tak nen Cyber arena hi kan la siam ngei a rinawm. 

4.Social Platform & citizen Interconnectivity
Social network  hmang hian   kan inkawm khawm thei a, thu pawimawh leh ti ti hrang  hrang  kan sawi ho thei. Mahni awmna hmunah  hmun leh hmuna inkawm khawm ang maia platform min siam sak theih avang hian  social network   hi khua leh tui  min thlunzawmtu leh  min phuar khawmtu pawimawh tak a ni.

2. e- Education
 Social networking  hmangin zirlai ten Group an siam thei a, zirlai  leh zirtirtu te nen  zirlai subject hrang hrang an sawi ho thei a ni.Tin, zirtirtu tello pawhin zirlai ten Assignment, Homework leh  zirlai kaihhnawih pawimawh hrang hrang an sawi khawm thei bawk.

5. Information delivery Outlets
Sorkar in leh mipui kan indawr tawn theihna atan leh Mipui te hriat tur atana sorkar in a duh  social network hmangin kan pho chhuak thei.Social network  hmang hian  pawl hrang hrang Kohhran, YMA, political party, Zirlai, sorkar hnathawk, sumdawng etc tan hian group  awmze nei tak kan siam thei. Pawl hmalakna, committee kohna, agenda, finance report  leh meeting minute hrang hrang kan tarlang thei. Sorkar leh Pawl hmalak mekna leh hmachhawp te uar takin kan tarlang thei bawk.

6. e-Advertisement
Sorkar leh mimal sumdawngtu ten Advertisement phochhuah na atan  social network hi an tangkai hle mai bawk.

7. E Clinic:
Social network kaltlang hian a hmun khera kal ngai lovin doctor kan rawn thei a, doctor rawn hun, leh rawn hun rei zawng  mumal tak bithliahin  awlsam zawk leh sum seng tlem zawkin damdawi kan kai thei a ni. Kan natna engkim kichang takin kan sawi thei a, doctor ten an hunawlah uluk takin a lo zir chiang thei bawk ang. 

SOCIAL NETWORK CHUNGCHANGA  SORKAR LEH MIPUI TE MAWHPHURHNA

1. Social media policy tha tak sorkar in a duangchhuak tur a ni ( E- Readiness) : Democracy  kan nih miau avangin social media kaltlanga sorkar a kan lungawilohna te, sorkar hmalakna kawng hrang hranga kan duhkhawp lohna te  mipui ten kan sawi thei a, heivang hian  mipui te huapzo ni thei turin sorkar tha chuan mipui te tan Social media policy  uluk takin a duang anga,  uluk takin mipui te mamawh phuhruk turin ruahmanna te hi a ennawn fo tur a ni. Tin, keini a hamngtu te pawhin  awmze nei takin, inbuatsaihna fel tak kan nei tur a ni.

 2.Sorkar leh khua leh tui ten kan rilru leh nundan kalphung kan herrem tur a ni
(Change Mangement ) : e -governance hnuaiah chuan keini mipui te hi  cyber citizen kan ni a, khua leh tui tha ni zel turin social network  kan hmang tangkai tur a ni.  Heivang hian kan nunphung leh hnathawh kalphung  IT lama herrem thei tura tan lak  hi keini democracy mipui te hian kan mawhphurhnaah kan nei tur a ni.Tin, Sorkar hian  ruahmanna mumal leh fel tak nen social media policies a duan a tul a, Social network kaltlanga sorkar kan dawr leh ngaihdan kan sawi reng rengin fimkhur tak leh thuhnu dawn takin thil kan ti tur a ni.

3.A tha leh tangkai zawnga social network kan hmang tur a ni : Social network hi khandaih hriam tawn ang maia thilti thei anih avangin  a fawnga  vawna tangkai taka kan hman loh chuan mualphona tlangah min khengbetin  zahna kawr ruam thuk takah min vawrh thla thei tih i hre reng ang u. Keini thalai te hian IT hmanrua changkang  tak tak  pawh hmang ila  kan zahawmna leh  himna tichhe hial khawpa kan leklam chuan  hmasawn lam aiin tlakchhiatna  lam kan pan thei a, mite ngaihsan aiin ngaihnep kan ni thei bawk.Hawh u,mizo thalai te hian kan phak tawk ang zelin  Social network  hi  tun aia tangkai leh hlawk zawk hian  i hmang hram hramg ang u. Hetianga kan nunphung  kan in her rem phawt chuan  sorkar leh mipui, sorkar leh sorkar, sorkar leh sumdawngtu te, sorkar leh chanchinbu mi, chanchinbu mi leh mipui te tan social network hi a tangkai zual zel ngei ang le.
           

UNIT  2 :  MOBILE  PHONE  CHUNGCHANG

Khawvela mobile phone hmasaber  chu Motorola  company  siam  DynaTAc mobile phones a ni a, Motorola  DynaTAc mobile phones  hi  pound 2 zeta rit,  Brick  tia zet maia lian ani a, a battery  charge  full nan hian darkar 10 zet a ngai a,  hei hian minute 30 chauh a daih  leh nghal. a siamchhuak tu chu Martin Cooper-a  aa ni.  Amah hi Motorola company tana research  ti lai mek a ni. Khawvela Mobile phone  hmanga inbiakna hmasa ber Kum 1973  April 3 kha a ni. Hemi ni hian  Martin Cooper-a chuan  ama siam chhuah, khawvela mobile phone hmasaber, DynaTAc mobile phones hmangin  Bell laboratory  a phone a , a thusawi chu "I'm ringing you just to see if my call sounds good at your end."( Nangmahni lamah khan ka tawng ri hi a fiah that leh that loh hriat nan ka rawn call  che u a nia ) tih mai a ni.

Khawvela SMS   hmasa ber  chu  “ Merry Christmas “ tih thu hi  a ni. Khawvela SMS hmasa ber thawhtu hi kum 22 a upa, Software programmer ni bawk Neil Papworth-a  a ni.   “ Merry Christmas “ tih thu hi  computer atangin a thianpa Richard Jarvis-a Vodafone  ah  december 3, 1992 khan a thawn a ni.Mobile phone atanga mobile phone danga SMS  hmasa ber chu kum 1993 khan Finland  ram ah thawn chhuah a ni bawk.

 

Mobile phone  hmanga  thla latu hmasa ber chu  Philippe Kahn-a a ni. kum 1997 khan  a fanu piang hlim thla  damdawiinah a la a, hei hi mobile hmanga thlalak hmasa ber a ni. Tin, Kahn-a hi  Khawvela  camera phone siamtu hmasa ber a ni . Tin, Khawvela Mobile phone camera  nei  hmasa ber mipui ten kan lei theih turin  Kum 2000 November thla khan Sharp Company chuan  Japan ramah an siamchhuak a.  He mobile  hi Sharp J-SH04 tiin an vuah a, he phone camera hian  110,000 pixels resolution a  nei .

Khawvel hmun hrang hranga  Mobile neitu ten kan mobile phone kan hmanna common ber chu  Phone call emaw SMS thawn emaw ni lovin, Dar engzat nge tih hriatna a ni e an tih tlat chu maw le ! 
Tin, Khawvela tooth brush an hralh chhuah aiin Mobile an hralhchhuah hi zu tam daih zawk a. mi thiam te chuan  khawvel mipui te  hian tooth brush aiin mobile an ngai pawimawh zawk niin an sawi bawk. Khawvelah hian  6.8 billion  mipui kan awm a, 4200 million chauhvin tooth brush kan neih laiin 5.1 billion ten mobile kan nei thung.  Tooth brush nei aiin mobile nei kan tam zawk anih chu.
Mobile phone  hian electromagnetic waves  a pe chhuak reng ,  heng wave hian  feet 20 a hla thleng a khawihbuai thei. Kan thluak hian  kan beng dinglam a hnaih zawk avangin Mobile kan hman reng rengin kan beng veilamah kan hmang tur a  ni tiin mithiam ten an sawi

Tunah hian    khawvela  Industry  thang chak ber chu mobile phone industry  hi a ni. Tin, Nokia 1100  hi khawvela  Mobile phone  model hralh hnem ber a ni. Nokia 1100 hi Finland atanga siamchhuah a nia, 250 Million aia tam daih an hralh chhuak a,  electrical gadget top–selling  awm tawh zawng zawngah  hralh hnem ber ala ni.
Tunlaia kan hman lai mek Mobile phone changkang tak tak Smart Phone kan tih  mai ho hi  kan hre theuh awm e. Khawvela Smart phone hmasa ber siamtu chu BellSouth Cellular company a ni. kum 1993 khan  Florida Wireless World Conference ah tlangzarh a ni.  A hming ah Simon tiin an vuah a,  a design tu hi IBM ( International bussiness Machine )  ani.
           
MOBILE PHONE LAMA MIZORAM DINHMUN
Kum 2011 February thla  daih tawh khan Mizoram ah Mobile Phone hmangtu 508,439 an chuang tawh a chhut a ni. Kum 2011 Statistic Abstract in a tarlan dan chuan Mizorama Mobile pe chhuaktu te zingah Airtel chu Subscriber ngah ber niin 197,310. an nei. Reliance in dawt in 134,836 ; BSNL 90,293 ; Aircel-86,000 an za vai a belh khawm hian Mobile Phone Subscriber zat chu 508,439 ani. ni.
                                                                                                      
Mizoramah kum 2012 March thla thleng khan mobile phone connection 7,01,959 a awm niin tun tum Assembly House-a pharh tak ‘Mizoram Economic Survey 2012-2013’ chuan a tarlang a. Mizoram mipui  zawng zawng 10,91,014 atanga chhut -in 64.34% in mobile phone an nei tihna niin, mi pathum awmkhawm zingah pahnihin mobile phone nei zel ang an ni. Mizoramah Mobile Tower 514 a awm  a ni
Tunah hian August, 2013 a thleng leh tawh a, tuna a thanna rate anga thang tura chhut hian mobile phone nei 8,51,664 awm tura ngaih theih a ni a, hemi ang hian Mizoram mipui 78.06% ten mobile phone an nei tawh tura ngaih a ni.Heng connection neitu zingah hian hmang tawh lo an awm thei a,  chuvangin thla khatah bill atan a tlem thei ang bera chhutin Rs. 200 theuh pawh chawi ila, mobile phone bill atana thla khata Mizoram sum hman chu 14,03,91,800 (vaibelchhe 14.03) zet a tling tihna a ni.
Heng tehcnology hmang hian mi tam takin research beiin, thiamna sang zawk leh ropui zawk an khum mek a. Hetih rual hian mi thenkhat erawh chuan mahni leh midang intihmualphona atan te, thu dik lo leh maksak vawrhdarh nan te, mi nupa leh chhungkaw tihbuai nan te, mia harsatna siam nan te an hmang ve mek. Tumah inkhap sen a ni lo va, Chuvangin technology thar kan hman dan hi uluk lehzuala kan chik a, kan fimkhur a ngai hle a ni tih hi mimal tinten kan hriat a pawimawh a ni.

UNIT  3 : CYBER CRIME LEH  THALAI TE                           
Cyber Crime awmzia chu Information technology khawvela   hmanraw hrang hrang  Computer, Mobile  leh   network  kaihhnawih  hmanraw hrang hrang hmanga thil sual tihna zawng zawng  hi a ni.Tin,  Mobile , Television leh Internet kaltlanga  thilsual tih  ang chi zawng zawng a huam bawk.
Awle, kum 2013 kum  tawp lam  Pathian zarah kan chuangchhuak ve leh ta hlawl mai.  Mizo thalai  lehkha thiam chin ten  Information technology kan hmang thiam tan dawn  chauh emaw kan tihlaiin chanchinbu leh media hrang hrangah  Cyber crime chungchang kan hmu in kan chhiar zing ta malh malh hle mai. Mizoram police ten theih tawp chhuahin Cyber khawvelah hnuchhui hna an thawk mek bawk tih te hial kan hre leh zel bawk a,  Tunlai Cyber khawvelah hian mi tupawh a tuartu kan nih theih tawh avangin kan fimkhur tlan a tul tak zet zet a ni. 
CYBER CRIME LAKA FIMKHUR A NGAIHNA  LANGSAR TE
Computer hmang thinte tan:
  1. computer hi ‘password’ hmangin i venghim ngei ngei tur a ni a, midangin an duh hun apiangin an hawng thei tur a ni lo. I private data an lo ru chhuak palh thei . Computer-a file i delete tawh hi a thiam tan chuan ‘recover’ leh theih a ni tih hriat tur a ni
  2. Public computer (cyber café etc) ah private data leh midang hriat atana i duhloh ang chi reng reng chu dah loh tur a ni .
  3. Antivirus tha tak hmang la, update reng thin ang che .Pen drive i hman reng rengin i computer-ah virus a luh loh nan fimkhur ang che
  4. Virus executable file hi folder icon angin an awm ve thin a, folder emaw tia hawn dawn chiah hian virus kha a lo run thin a ni2 (e.g., new folder.exe)
  5. computer-ah nangma personal codes (passwords etc) i dah tur a nilo, i thinlungah i vawng reng tur a ni

Mobile phone hmangtute tan:
  1. I mobile phone kha zahmawh rawngkai thlalak nan hmang suh ang che, i tum loh deuhin i mualpho thei a nia, ser reh thei tawhlo i nei mai ang . I ngaihzawngin thla lakpuia a sawm che chuan midangte hmuh atana i duh loh chuan laktir suh ang che, nakinah nangmah ‘blackmail’ nan a la hmang mai ang
  2. I mobile connection kha nangma hmingin i register tur a ni. Nangma hminga register a nih loh chuan man theih i ni
  3. I photo ID etc kha mobile connection siamtir nan midang hmantir suh ang che.
  4. I hminga mobile connection siam a nih a, kha mobile kha thilsual (Midang vau leh rikrap etc) tih nan hman a nih chuan man theih i ni ang
  5. I mobile phone-ah khan ‘pirated’ hla/ videos reng reng dah suh ang che Zahmawh lam thil video dah nan hmang suh ang che.I phone a chhiatin authorised dealer ah chauh siamtir tur a ni. A part thalai an ruksak theih che bakah i thil delete tawhte thlengin a haihchhuah theih tih i hre tur a ni
Internet hmang thinte tan:
  1. Website i hriat ngailoh atanga i lak software hmang mai mai suh, virus a awm tel thin. A bikin ‘porn site’ leh ‘software cracking site’ velah hian virus a tam.
  2. Website i hriat ngailoh-ah in ‘register’ mai mai suh. I email kha mi tute emawin thil rawn thawn nan che an hmang let thei a nia
  3. e-mail i hriatchian loh hawng mai mai suh, i hawn veleh i computer a khawih pawi palh thei Chatting i ti emaw, social networking-ah emaw nangma nihna diktak pho lang ngai suh ang che I
  4.  personal codes: Bank account number/ password etc e-mail/ SMS/ chatting emaw hmangin thawn ngai suh ang che. e-mail hi hacker tamtakin an lo chhiar ve reng thin tih hriat tur a ni
  5. Public computer i hman chuan i hman zawhah i browsing history/ cookies zawng zawng i paih vek tur a ni.I password phei chu ‘save’ miah loh tur a ni
Social Networking hmang thinte tan:
1.       Nangma chanchin kimchang reng reng social networking site-ah dah suh ang che. Mi i la hriatchian lohte hnenah i chanchin hrilh vak suh la, biak dan chin tawk hria ang che  I thlalak reng reng, midang hmuh atana i duhloh chu dah reng reng suh. Nakinah kawppui dang i la nei thei a ni tih hria la, fimkhur thiam ang che
2.       I mi hriatchiante chauh lo chu ‘Friends’ angin pawm lo ang che . I thiante chanchin kimchang pawh dah loh a tha, hlauhawmah an awm ve thei .
3.       I thil thawn reng reng hi midang kutah a awm tawh tih hria la, i duh thu ngeiin i paih thei tawh kherlo.
4.       I paih emaw i tih lai khan a site neituten an kawl tha reng thin a nia. Social Networking atang hian inbiak tlangnel a awl hle a, a tak taka inhmuh kher tum a thalo. Inhmuh kher i tum a nih pawhin hmun ualau chauh i thlang dawn nia.
5.       I lan that berna thlalak i dah thin a, midangin an rawn fak che hian lawmna vak tur a awm lo. An rawn fak che khan nangmahah nuam tihna a awm a, khami khan i duh loh thlengin a hruai ang che .

Tunah hian  Cyber  Criminal Detector  Hardware leh Software te   tam tak  siam mahse, Cyber Crime turu tak taka  inhnamhnawih te hi  Computer expert tak tak te leh mihausa turu tak tak an nih hlawm avangin Cyber Software Engineer  te sum leh pai  tam tham takin an tlawn lungawia,  a lo danna Cyber Software blocker an siam ve leh zel avangin  hnuchhui theih hauh loh engemawzat an awm ve bawk. Computer  hmasawnna a than chak em avangin  Virus leh Cyber Crime pawh nitin mai hian phung velh ang maiin apung  a ni ber mai. Virus  leh Anti virus  nitin zantin an inbuan zak zak ang mai hian Cyber  khawvelah pawh  hnuchhuitu leh an hnuchhui te an inbiruksiak  nitin mai zawng anih hi.   Software Engineer te Sum leh paia vur  hnem  thei zawk zawk an chak a ni ber mai.
Keini Mizoram ah meuh pawh kan police te lutihaitu leh mut mawh hnarmawh a lo ni chho ta reng mai. Hmasawnna lam aiin sualna lam hawi hian khawi hmunah pawh sulhnu a ngahin  ngaihven a hlawh nasa zel zawng anih hi. Mizorama Mobile operator te, Digital Television Operator te leh  IT lama sumdawngtu leh kan sorkar  department te thleng  hian cyber crime thubuai kan nei thei a, heivang hian  cyber crime lamah  kan fihlim em  tih kan in enchian a tul ta hle mai. A bik takin kan thalai te hian mobile phone leh social network  kaltlanga  cyber crime lama inhnamhnawih lo tur leh a  tuartu  kan nih lohna turin thalaiten fimkhur takin Cyber  laichhuat i chhir  ang u.

UNIT  4 : COMPUTER EDUCATION  LEH MIZO THALAITE
Tunlaiin khawvel ram hrang hrang te’n an ram tih hmasawn zelna atan Information Technology hi hmanrua atan an hmang deuh ber thin a.  Chuvangin Information Technology hi hmanraw ropui ber khawvelah a lo ni ta a ni. Chuvangin India mi tawh phawt chu Computer thiam turah khawvel mite’n min lo ngai ta hial a ni.

Hetiang ang taka India ram Computer lama a hmingthat lai hian keini Mizo thalai te hi  helam pang thiamna ah hian kan la hnufual em em thung si. Mizo thalaite Computer Education lama hma kan sawn theihna tur atana India sorkar laipui chuan  ni 21st February 2000 daih tawh khan  Shillong a North-Eastern States Chief Minister kalkhawmte hnenah Community Information Centre (CIC) din a nih tur thu a lo puang chhuak ta a ni. Hemi tihlawhtling tur hian Ministry of IT chuan ruahmanna fel tak siamin keini Mizoram State ah pawh R.D. Block 22 leh District 5 ah he CIC hi min lo din sak ta a nih kha  kan la hrereng awm e.

Hetih lai  hian keini mizo thalai te hian Computer Education lamah tun aia nasa leh  thahnem ngaia   tan kan lak a tul hle mai. Computer Education  hian mitin min huap zo va, kan  education qualification te,  keimahni personality te, kan nitin  eizawnna leh khawsakna ang zelin  Computer education  lamah kan inhnimphum thei vek a ni. Computer  education  hrim hrim hi  kan phak loh tur leh midang tana   dah ringawt  duhna rilru paihthla in kan phak tawk ang zelin  kan hmang tangkai zawk tur a ni.
Mizo thalai te zingah  Computer education lama kal za nufa zet kan nei ve ta hi a lawmawm tak zet mai. Keini mizo te hian  BCA, MCA , DOEACC O  & A Level  bakah private hrang hranga  computer education hi kan hriat lar leh kan zir ber a ni. Hetih lai hian  Computer education   peng hrang hrang  kan ban phak maia kan zir tur  Non Formal Courses lamah hian  Full time a Computer  zir thei lo leh  subject dang daih zir mek te pawh hian  kan nitin hnathawhna a kan tangkaipui theih tur tala tan kan lak a tul hle mai.
Mizo  Thalai te tan sorkar hna hrang hrang a rawn zuar thin  mahse,  Information Technlogy thiamna  tello chuan thalai ten hna kan hmuh thei tawh si lo a ni ber mai si a, heivang  hian   kan phak tawk  ang zela kan lo inpuahchah lawk a tul hle awm e. Vanneih thlak takin   India sorkar laipui chuan   thalai nawlpui te tana hnazawna atana hman tlak tur leh  hnathawk mek te tan  pawha  kan tangkai pui tur , College Zirlai tan pawha zirna tibuai chuang lo leh mahni inlam hna thawh tibuai chuang lo va sum tam tak sen ngailova mahni inlum atanga  awlsam taka kan zir theih tur  Computer Education  hrang hrang a buatsaih mek zel a. Keini Mizo te hian  Entertainment atan mai nilo, eizawnna tlak Certificate neih ngei hi kan mawhphurhna lian tak a ni tih i hre thar zel ang u.

Democracy ramah chuan Demand a san poh leh supply a tam thin. Mizo thalai Sports lamah demand a sang a, Sports lamah sorkar hmalakna  leh hlawhtlinna hmuh tur a tam em em. Mizoram sorkar Budget a IT  pawisa a tlem zia te han ngaihtuah phei chuan a lungawithlak  loh hle mai. Eng dang vang nilovin keini thalai te hian  IT lam hawi Budget nei turin demand kan nei tam lo a, heivang hian sorkar pawhin  a ngaihthah  a ni ngei ang.  Computer Education  hlawhtlinna chu keini mizo thalai te ah hian a innghat nsa hle  a ni tih i hre theuh ang u.

UNIT  6 : E-GOVERNANCE

E-GOVERNANCE HI ENGE NI ?                       
E-governance awmzia chu  Information Technology hmanraw hrang hrang Mobile, computer, internet e.t.c    te hmanga  sorkar inrelbawl dan tha ( Good Governance) hi a ni. E_Governance hnukpui ber  leh thil tum ber chu  Sawrkar leh Sawrkar (G2G), Sawrkar leh sumdawng (G2B) , Sawrkar leh mipui (G2C) inlaichhina leh inkungkaina tha hi a ni.  E-governance chuan  atam thei ang ber leh awlsam thei ang berin  Mipui, Sorkar hnathawk  leh Sumdawngtu te chak zawk, awlsam leh langtlang takin kan indawr thei dawn a ni.  Hemi tihlawhtling tur hian sorkar leh mipui ten kan kalphung  kan her rem hi a pawimawh hle a ni.

E-GOVERNANCE HI ENGTIA  LO PIANG  NGE  ?          
 “Sawrkar rintlak zawk alo pian nante, langtlang sawrkar din nan te, mipui in sawrkar kalphung an hriat chian nan te sawrkarin E-Governance programme a kal pui dawna, sorkar hnathawhna kawng tinreng tih chakna a ni dawn a ni”, tia  Prime Minister zahawm tak Pu Atal Bihari Vaspayee an  kum 2002 August ni 15 (India Independence day)  a a thusawi bawh zuiin Deputy Prime Minister kaihruaina hnuaiah Planning commission chuan kum 2003 March ni 31 daih tawh khan E-Governance Committee a lo din daih tawh a ni.

NATIONAL E-GOVERNANCE PLAN (NEGP) HI ENGE NI ?
E- Governance  chungchangah hian  India sorkar laipui  hian  thahnemngai tak  leh chak takin hmalakna  a kalpui mup mup reng a, India ram state hrang hrangah  Project hrang hrang a duang a, Heng project te hi National e-Governance Plan (NeGP) tiin an vuah a. A tum ber chu sawrkar hnathawh dan kalphung chipchiar electronic media hmanga mipui ten awlsam taka an hriat zung zung theihna leh mipui mamawh awlsam zawka electronic media hmanga kan lak zung zung theih nan a ni .
NeGP hnuaiah hian sorkar laipui project kalpui lai mek,  Mission mode Project ( MMP) ti a an vuah  hi 22 chuang lai mai a awm a ni.  Heng project te hi  mizoram sorkarin a duh ang ang a zu dil mai a rem lo va, , a indawt dan leh remchan dan ang a thawh chhoh zel tura ruahman a ni,. MMP  hnuaia Project te reng reng hi  hlawm lian tak  chi thum Central Mission Mode Project , State Mission Mode Project  leh Integated Mission Mode Project  ah te  thenhran a ni leh bawk.

1.Central Mission Mode Project (CMMP): Central Mission Mode Project hnuaiah Project 10 a awma, hengte hi:


  1. Income Tax.
  2. Immigration, visa and foreigners Registration & Tracking.
  3. MCA21(Ministry of Company Affairs).
  4. Insurance.
  5. MNIC/NCD(National Citizens Database) UID
  6. Central Excise & Customs.
  7. Pensions.
  8. e-Office.
  9. Banking.
  10. Passport.
2.State Mission Mode Project (SMMP): Hei hi   State-in a kalpui ve tur te an ni thung a, State Mission Mode Project hnuai ah Project 10 a awma, hengte hi:


  1. Land Records.
  2. Road Transport.
  3. Treasuries.
  4. Agriculture.
  5. Municipalities.
  6. Gram Panchayats.
  7. Commercial Taxes.
  8. Police.
  9. Employment Exchange.
  10. E-District


3.Integrated Mission Mode Project (IMMP) : Hei hi   state hrang hrang te  mawhphurhna ah  a awm bawka ni.  Integrated Mission Mode Project hnuaiah hengte hi a awm ani:


  1. CSC.(Common Service Centre)
  2. E-Courts.
  3. Electronic Data interchange            /e-Trade(EDI).
  4. India Portal.
  5. National Service Delivery Gateway.
  6. E-Biz.
  7. E-Procurement.
E GOVERNANCE  INNGHAHNA KE PATHUM TE:
E governance  projects hrang hrang te  hlawhtling taka tihpuitlin anih theih nan pa leh fapa leh thlarau thianghlim tluk zeta  pawimawh, tum thuhmun nei,  leh thenhran theih loh  thil pawimawh tak tak pathum  kan neih  ngai a awm a, chung te chu tlem han tarlang leh ila a tha awm e.
1. SWAN (State Wide Area Network) :SWAN awmzia chu State huapzo  thei tur khawpa Computer network lian tak a ni.  mizoram  chhung zawng zawng computer network hmanga thlun zawm thei tur computer network lianpui a ni  ti ila kan hre thiam mai awm e. SWAN hi E- Governance  project hrang hrang innghahna hnukpui ber  a ni ti ila a sual tam awm love.

2. SDC (State Data Center) : _Governance hlawhtling taka kalpui a nih theih nan NeGP hnuaiah SDC hi ngaihpawmawh ber zinga mi a ni. State Data Center ah hian Sawrkar Office Application pawimawh zawng zawng ration card te, birth certificate te , electric bill pekna e.t.c   sawkar tana data leh document dahthatna hmunpui tur a ni. chhunkhawm a ni. Hei hi  SWAN nen  connect a ni ang a, thingtlang leh hmun hla zawk atangin CSC (Citizen service Center) kaltlangin an lo mahni  in atang pawhin awlsam takin   Sorkar Office kan dawr thei tawh dawn a ni

3.CSC (Common Services Center) : CSC hi E- Governance  project hrang hrang   core project front end  ber tur a ni.  A awmzia chu CSC hi mipui, sumdawng leh sorkar kan indawr tawnna hmanrua ber  tur a ni. Tin, he schemes hi PPP (Public-Private –Partnership) hmanga tihtum a ni bawk a, a thawk turin Central lam pawhin IL&FS te a ruatfel tawh a ni.


TLANGKAWMNA :
Keini tunlai mizo thalai te pawh hi Kan hun tawngin a zir bawk a,  tunhma lama  mi hausa  chanpuala kan ngaih  computer leh electronics  bungraw hrang hrang ten   kan inchhung lum tha lai lai an luah fer fur ta mai a,kan thlalak pawimawh leh  document  pawimawh tak  tak  vawn that nan  computer  mai bakah  kan biak duhzawng  duhzawng awlsam taka  biak  nan  te leh   thu pawimawh  inthawn  tawn nan  Mobile  phone technology  thiamna rahchhuah kan hmang tangkai hle bawk. Hei mai bakah  Ipod, MP3 Players  leh Multimedia Mobile phone   hmanga     hla mawi tak tak nen lunglen leh khawhar kan han inhnem  veng veng mai te han ngaihtuah phei chuan thingremzaithei  leh Panasonics  3-Band Tape Player  ngat lova tlei thei lo kan hranglui mual liam ta ten an mumang lamah pawh an man phak loh tur  kan han chang mai te hi “ Keini zawng kan chan bik hi kan vannei hle.. I lawm ang u,.Technology  thar lo piang hi..” tih hla sak pui vawng vawngna tham a tling in ka hria.
Hetihlai hian Computer leh IT hmanrua te hian kan sorkar, pawl leh  mimal  sahimna leh  Zahawmna  a nghawng nasat em avangin   “Security & privacy “  venhim hi  Keini ringtu ten   sawm zinga pakhat Pathian  tana  pek kan ngaih pawimawh tluk zeta pawimawh a ni tih kan hriat nawn fo a va tul em ! IT bungrua te hi  khandaih hriam tawn ang maia thilti thei anih avangin  afawnga  vawna tangkai taka hman a nih loh chuan, mualphona tlanga min khengbet tu,  zahna kawr ruam thuk takah min vawrh thla thei tu anih bawk si avang hian !  IT hmanrua changkang  tak tak  pawh hmang ila  kan zahawmna leh  himna tichhe hial khawpa kan leklam chuan  hmasawn lam aiin hnungtawlh lam kan pan a, mite ngaihsan aiin ngaihnep kan ni thei tih hi i hrereng ang u khai.

Engle khawle, Information technology  hmasawnna rah chhuah hrang hrang te hi a pawng ataka  control theih a nih ngai dawn bawk si loh avangin keimahni  lam hian dinhmun leh sukthlek nghet nei ila, awmzew nei lova luang thli chhem nghin ang mai mai lo deuha kan hman a tul ta ber a nih awm hi maw.  Pathianin Information technology hmanga  remchanna min pek te hi engtianga hman tangkai tur nge tih te, kan hmang dik em tihte hi zawhna inchhansak theih a ni lo. Keini thalai te hi Pathianin  Information technology khawvelah  min hlang kai  ta a,  A tha zawng a kan hman leh  a chhe zawnga kan hman  erawh chu keimahniah a innghat tlat a.

Awle, Pathianin hmasawnna rahbi thar duhawm tak min pek hi a tha zawnga hmang theuh turin  vawiin atang hian  inbuatsaih  ila,  Hawh u, keini thalai te hian IT  bungrua te hi  Fashion atan mai nilo, kan ramin roelna tha ( good governance  ) a neih theih nan te,  zirna lama hma kan sawn nan te, eizawnna tha neih nan te  kan nunah seng lut ang  u khai.

Ka lawm e

Sawi ho tur  te :
  1. Tun aia tangkai leh  him zawkin  engtin nge Social network  tangkai  taka kan hman theih ang?
  2. Kan rama Sorkar inrelbawl tha ( good Governance)  kan neih theih nan  Information technology  hmanga thalai te  mawhphurhna 
  3. Cyber security lama mizo thalaite hmalakna tur leh cyber crime laka kan fihlim dan tur
  4.  IT khawvela thalaiten  social network leh mobile lama tullo a   sum kan khawhral  tihtlem dan kawng .
  5. IT Education lama thalaite hmasawn ze dan tur kawng.

“INTERNET  LEH IT HMASAWNNA IN TUNLAI KAN  THALAI TE NUN A KHAWIH DAN “
Radio Talk  by Er. Chhungpuia Renthlei, Assistant Engineer, NIELIT Aiawl
on  Science Magazine Program  at All India Radio Aizawl
Recording  on : 15th October 2013  (Tues day 12:00 noon ) Broadcast  on : 20th October 2013  at 7:30 PM


A HMASA IN SCIENCE MAGAZINE PROGRAM
NGAITHLATU ZAWNG ZAWNG TE CHIBAI VEK ULE.

Aw le, Science magazine program kan lo thleng leh ta reng mai. He hunah hian thalaite tana thu ngaihnawm tak tak kan ngaithla thin a,  tun tumah pawh hian  Internet leh IT hmasawnna in tunlai kan thalaite nun a khawih dan tih thupui hmangin  hun kan hmang ho leh dawn a ni. 

A hmasain, Mizo mipui ten kan lehkhabu innghahna ber Bible hmangin bul han tan phawt teh ang.  Daniela lehkhabu Bung 12:4-ah chuan  hun hnuhnung a hriatna nasa taka  a lo pun tur thu hi chiang takin kan hmu. Heng thiamna leh hriatna lo pung zel hian  hmasawnna rahchhuah duhawm tak tak a rawn pian tira, chung zingah chuan  tunlai  kan thalai nun  nasa taka her danglam mek zeltu, Internet leh IT hmasawnna  hi  a langsar ber te zing a mi a ni kan ti lo thei lo ang.

Keini tunlai mizo thalai te hi Kan hun tawngin a zir bawk a,  tunhma lama  mi hausa  chanpuala kan ngaih  computer leh electronics  bungraw hrang hrang ten   kan inchhung lum tha lai lai an luah fer fur ta mai a,  kan thlalak pawimawh leh  document  pawimawh tak  tak  vawn that nan  computer  mai bakah  kan biak duhzawng  duhzawng awlsam taka  biak  nan  te leh   thu pawimawh  inthawn  tawn nan  Mobile  phone technology  thiamna rahchhuah kan hmang tangkai hle bawk. Hetiang taka thalaite IT tuipuia kan inchiah pil takah chuan heng technology te hian kan thalai nunphungah a tha lam leh chhe lam zawngin nghawng an nei lian hle a, chuvangin a hman danah kan fimkhur thiam a pawimawh ta hle mai.

Internet leh IT hmasawnna in a tha lam a kan thalai nun a khawih dan langsar zual han tar lang lawk ang hmiang.

1.      NGO leh  inkawmna lamah :Thalai Pawl hrang hrang te pawhin committee kohna kan sem khat ta hle a, mobile phone leh social network hmangin committee kan ko a, face book ah kan ngaihdan kan sawi ta. A bik takin  facebook  hmangin kan inbe pawp reng a,zan rei thlengin  kan ti ti a,  mithiam ten global village an tih chu a takin kan tawng mek a ni.
2.       Digital Card kan hmang uar ta : Kum khat chhunga thalaite hunpui heng : Valentine day, Birhday , chrismass leh kumthar lawmna hunah te tunhma kha chuan cards man to tak tak kan leia kan inthawn thin anih kha. Tunah chuan SMS hmang te, Facebook  hmangte in duhsakna kan inhlan tawn mek ta nih hi. Tunhma a Card zawrhna dawr lian tak tak te kha tunah chuan kan tlawh khat ta hle mai.
3.      Kawppui zawnna lamah : Kan thalai te hian internet leh mobile kaltlangin ngaihzawng leh nupui pasal kan in chhar ta fur mai. A bik takin face book kaltlanga in rima in nei ta te pawh hriat tur an awm fur ta mai. Mi tupawh mai hi eizawnna, kohhran leh pawl hrang hrang kan inhman nasat tawh avangin tun hma anga inrim hi kan hun neih dan nen a remchang meuh tawh lova,  hun awl kan nei meuh ta lo bawk nen, Social netowrk kaltlanga han in kawm mai hi kan hlawk pui ta viau mai.
4.      Education lamah : Zirna in hrang hrangah zirlai puitu atan website kan hmang tangkai mek zela, college address te, prospectus te leh admission te thlengin internet kaltangin kan ti tawh a, zirlai tan heng te hi a tangkai hle mai.
5.      Music leh Video lamah : Music album leh video  film siam dawn pawhin internet hmangin ram changkang zawk te tihdan kan lachhawng  thei tawh bawk a, hetiang lama tui mi te leh eizawn nana hmang te tan chuan a tangkai hle mai. Movies leh hla chhuak thar ber ber te internet hmangin kan lo download ve zung zung thei te hian kan thalai a ti hmasawn hle a ni.
6.      Infiamna lamah : Mizo hi infiamna lam tuipui tak kan ni a, internet hmangin football khawvel tukverh hial pawh kan dakchhuak ve thei ta. Club tha leh kan ngaihsan zawng te inkhelh hun tur te, fixture an siam dan te, an mahni chanchin kimchang kan hre zung zung thei ta bawk.
7.      Fashion lamah : Fashion lamah  website tha tak tak a awm tawh bawk nen, a bik takin hmeichhe tleirawl te phei chuan fashion website an hmang tangkai hle mai.  

Internet leh IT hmasawnna in a thalo lam a kan thalai nun a khawih dan langsar zual han tar lang lawk leh teh ang .
Awle, kum 2013 kum  tawp lam  Pathian zarah kan chuangchhuak ve leh ta hlawl mai.  Mizo thalai  lehkha thiam chin ten  Information technology kan hmang thiam tan dawn  chauh emaw kan tihlaiin chanchinbu leh media hrang hrangah  Cyber crime chungchang kan hmu in kan chhiar zing ta malh malh hle mai. Thalai thenkhat Internet leh Mobile a thalo zawnga hmang tlat thin te avangin keini Mizoram ah meuh pawh kan police te lutihaitu leh mut mawh hnarmawh a lo ni chho ta reng mai. Mizoram police ten theih tawp chhuahin Cyber khawvelah hnuchhui hna an thawk mek bawk tih te hial kan hre leh zel bawk a,  Tunlai Cyber khawvelah hian mi tupawh a tuartu kan nih theih tawh avangin kan fimkhur tlan a tul tak zet zet a ni. 
IT hmasawnna thalai ten kan han chawma kan han hawp meuh chuan  hmasawnna lam aiin sualna lam hawi hian mizoram khawi hmunah pawh sulhnu a ngahin  ngaihven a hlawh nasa zel zawng anih hi. Mizorama Mobile operator te, Digital Television Operator te leh  IT lama sumdawngtu leh kan sorkar  department te thleng  hian cyber crime thubuai kan nei thei a, heivang hian  cyber crime lamah  kan fihlim em  tih kan in enchian a tul ta hle mai. A bik takin kan thalai te hian mobile phone leh social network  kaltlanga  cyber crime lama inhnamhnawih leh  a  tuartu  kan ni zing ta malh malh hle mai.

Internet leh IT hmasawnna hi Kan hmasawn pui viau laiin, mobile phone leh facebook-a  thu tangkai lemlo kan thawn leh post te hian kan nitin nunphung leh ti ti, kan hawiher leh ngaihven zawng a chhe zawngin a thlak danglam dawrh mai.

Thu dik lo vawrhdarh nan kan hmang :  Thu puarpawleng, thu phuahchawp leh belhchian dawllo mai  thawndarh  nan thalai thenkhat ten  mobile leh social network kan hmang ve mek a, a pawi hle mai. mi tam tak tan harsatna te, hlauhna te, chi-aina te, mualphona te an thlen nasa hle thin. Kan hman fimkhur a tul hle a ni.

Mahni leh midang intihmualphona atan te, thu dik lo leh maksak vawrhdarh nan te, mi nupa leh chhungkaw tihbuai nan te, mia harsatna siam nan te  social network  hmang kan  awm leh thin te hian  Social network hman danah kan thalai rilru puitlin tawk loh zia leh polite loh zia a lang hnem thin hle mai.

Engpawh nise, chhang per pan tak pawhin pang lehlam a nei ang chiahin, thil tha tak pawh hian side B a nei fova, mahse miin a side A lam a hman thiam zawk leh a hman ngun zawk chuan thil tha a ni mai. Chuvangin technology thar kan hman dan hi uluk lehzual a kan chik a, kan fimkhur a ngai hle a ni.

IT hmasawnna pakhat kan thalaite nunphung sawi danglamtu pakaht chu Mobile hmanga SMS  hi a ni awm e.   SMS hian thalaiah rilru lamnatna TEXTAPHRENIA an tih mai a thlen thei tih kan hriat a tha.  A awmzia ber chu   mobile hmanga  SMS  buaipui nasat  lutuk avanga  thluak hnathawh buai leh Taksa   ( Mental/ Physical  Disorder )  natna sawina a ni.  He natna vei te chuan  SMS an dawn loh lai pawha dawng ang tlata inhriatna te,rilru helhhawlhna, Signal that loh avanga SMS  an  dawn  leh thawn theih loh vanga  nun phung khaihlak tlat te  leh  thildang ngaihtuah hman lek lova SMS ringawt rilru a lang tlat te  leh  tul mang hlei lova SMS lam hawi ngaihvenna kawng hrang hrangah  rilru buaina an nei thin. Textaphrenia  hi Mizo thalai zingah  pawh a hluar tan hle tawh niin a lang ta.

Keini Mizo zingah pawh   textaphrenia vei tan mek te khawsa zia hi haider mai theih pawh a ni lo. SMS  dawn loh lai pawha dawng anga inhriat tlatna te, SMS thawn theih loh vanga nunphung khaih lak a, rilru helhawlh tlat te, mahni hnathawh lai leh bula awm te pawh ngaihthah thak  khawpa SMS  buaipui reng mai khawpa mit leh beng hriatna   harhvang lo sawina a ni ber. SMS an dawn miah loh lai pawha  dawng anga inngaiin Mobile an check leh  mai thin. A mak khawpa, Mobile an ken loh lai te pawhin  SMS dawng tura in ngaih tlatna zu nei a maw le ! TV  en lai te hian Film changtu te mobile  ri ah mai mai pawh an mahni emaw tiin   SMS  an dawn leh dawn loh  an lo in en tlat thin bawk zu nia. SMS thawn chhuak se, eng hunah nge chhanna an dawn leh ang ti reng rengin an rilru a hmanhleh a, Mobile an check  sek thin bawk. Mobile ken theih lohna Biak in ah te leh Meeting pawimawhah te pawh awm se, SMS an dawn leh dawn loh ngaihtuah reng rengin an phili sek thin. SMS an beisei aia an dawn har leh an thin a rim ut ut thei hiala, an beisei angin han dawng pawh nise an phili buai em em bawk si.
Tin, Texaphrenia  bakah hian

SMS  lam hawia kan thalaite  harsatna  a langsar zual te chu:  
Textiety : Heng te  hi chu Textaphrenia  nen an in letling hlauh thung zu nia. Mahse,  SMS  hi an ning bon tawp a, SMS dawn pawh an chak lo va, thawn chhuah pawh an peih hek lo. Phone call erawh an peih viau ang lawi si.
Binge Texting :  SMS lamah an tui hle. Mi pakhat hnena SMS  thawnah an lungawi mai lo va, a rual mi tma tak hnen atanga  SMS thahnem tak thawn duhna rilru an nei lian em em reng thin. Tum khata SMS an thawn teuh theih chuan an rilru a hahdam huai thin. SMS an dawn khat deuh chuan mal ngawih ngawiha inhriatna leh  midang ten an ngaipawmawh lo riauva inhriatna te an nei thei bawk zu nia.
Post traumatic text disorder: Hei hi SMS thawn uar lutuk avanga  mit kham, dar leh hnungzang na them thum, kut bawr leh kut zungpui na e.t.c  sawina a ni ber.

Awle, Abik takin mizo thalai zingah SMS  hi a hluar  hle tih kan hai awm lo ve. Hetihlai hian nu valai leh pavalai pawh an lem chuang lo.  Mizo te hian SMS hi kan addict a ni ber  tawh mai si a, SMS avangin pawisa lah kan sengral nasa, mi kan tilawm bawk , ti nui leh , kan vel tap thul. Hetihlai hian SMS hmang  bawk hian  suahsualna thu kan inthawn chamchi bawk nen, SMS hian kan mizo thalai  nunah nasa takin thu a sawi a ni ber mai.

Tin, Mobile phone chungchangah thalaite kan inbihchian angai hle mai. Mizo thalai te hi Mobile awmhma pawhin nunphung pangngai takin kan nung thei tho a, tun ataka Mobile tel lova awm theilo tura inngai thalai kan tam lutuk hi chu kan inngaihtuah that a ngai hle mai.  A thawkchhuak tlem tlemte hian handset man to kan nei emaw tihmai tur lah kan ni. Mahni khawsak mil tawk Handset neih ngam kan zirthar a tul mang e ka ti thin. Thil changkang ringawt kan buaipui hian keimahni kan changkan chuan si loh chuan Esopa thawnthu a ‘Choak Arawn chang tawn’ ang chauh kha kan ni thei.

Miten changkang viau a  min ngai nia kan in ngaihlai hian kan hnunglamah min lo nuih ru tet tet thei si a. Handset manto neih tak avanga changkang ta riau nia kan inhriat phei chuan kan rilru a piangsual tihna a ni thei ang.Thawhchhuah mumal neilo chunga handset tha leh manto ringawt kan awh chuan rang taka inbihlet nachang hria ila.Phone Bill,Recharge-na leh Topup man tur takngial pawh kan thawhchhuah si loh chuan Mobile Phone nei turin kan la ‘Qualified’ lo a ni tih pawm mai tur. Hnathawhnan a tul em a tih pawh nisi lova thianten an nei vek si a a nei ve lo nih bik hrehawm tih avang ringawt a Mobile phone nei mai mai kan tam lutuk hi a zahthlak ngawt mai.Nu leh pate pawhin kan fate Handset- ah eng thilte nge awm, enge an hmanna tlangpui tih thlengin zawt ila, mahni ngei pawh en sak ila, nun sual bultanna a nih theihna hi kan tihzim deuh a ngai a ni e.
A tha zawnga hmang tur emaw, nun tikhawlo zawnga an hman lohna turin Nu leh pa te hian mawhphurhna  pawimawh tak kan nei.
1.      Internet net hi a khawihtu ber te chu thalai ni mahse,thalai te tan bik chauh nilovin, nu leh pa, chhungkua te pawhin tangkaipui tum ila, kan fa ten an tuichilh miau chuan  nu leh pa te pawhin tuipui ve ila, chhungkaw tana tangkai tur leh kan fate tana tangkai turin hman tum ila a lawmawm ngawt ang.
2.      Kan faten internet an khawih laiin an bulah awma, chhungkaw tana tangkai tur khawih tura fuih leh zirtir.
3.      An  mahni tan mai nilo, nu leh pa emaw chhunkua tana tangkai tur internet kaltlanga zawn tir te hi a tha viau. Entir nan internet hmanga pawisa thawn, online marketting, fashion chung chang te han tih tir ila, phur takin an ti ve mai thin.
4.      Tin, Ramdanga  chhung te emaw  thian te thlalak thawn te, inbiak hrim hrim te  hi nu leh pa te hian fate tih tir ila a tha khawp mai bawk.
5.      BBC, CNN, Telegraph leh chanchin thar awmna website te hi en ho thin ila, a tangkai viau mai bawk

THALAI TEN HEI HI I HRE RENG ANG U
Mizo thalaite hi thil man chak kan ni ani a, technology thar lochhuak pawh kan man rang hle a, kan thiam zung zung mai a, tunah phei chuan naupang chumchiap atanga kum 70 chunglam  thlengin mobile phone kan hum ta fir fer ta mai anih hi maw.IT in a hrinchhuah electronics hmanraw hrang hrang heng Mobile phone, intenet, TV etc te chu thingtlang kilkhawr ber berah pawh kan nei vek tawh a, a ram mipui awmzat atanga chhut phei chuan mobile phon nei tam ber state kan ni hial mai thei.

Hetihlai hian Computer leh IT hmanrua te hian kan sorkar, pawl leh  mimal  sahimna leh  Zahawmna  a nghawng nasat em avangin   “Security & privacy “  venhim hi  Keini ringtu ten   sawm zinga pakhat Pathian  tana  pek kan ngaih pawimawh tluk zeta pawimawh a ni tih kan hriat nawn fo a va tul em ! IT bungrua te hi khandaih hriam tawn ang maia thilti thei anih avangin afawnga vawna tangkai taka hman a nih loh chuan, mualphona tlanga min khengbet tu,  zahna kawr ruam thuk takah min vawrh thla thei tu anih bawk si avang hian! IT hmanrua changkang  tak tak  pawh hmang ila  kan zahawmna leh  himna tichhe hial khawpa kan leklam chuan  hmasawn lam aiin hnungtawlh lam kan pan a, mite ngaihsan aiin ngaihnep kan ni thei tih hi i hrereng ang u khai.
Engle khawle, Information technology hmasawnna rah chhuah hrang hrang te hi a pawng ataka control theih a nih ngai dawn bawk si loh avangin keimahni lam hian dinhmun leh sukthlek nghet nei ila, awmze nei lova luang thli chhem nghin ang mai mai lo deuha kan hman a tul ta ber a nih awm hi maw. 

Mitin hian he khawvelah hian vawikhat chauh hun kan nei a, kan piang nawn leh ngai tawhlo ang. William Shakespeare-a chuan, he khawvel hi lemchan tual (stage) ang a ni a. Lemchan tual zawlah mahni chan hun theuh a lemchangtu te an lo lang thin ang hian, he khawvelah hian mihringte hi kan in lan chhawk a, mahni chan hun kan hman zawh chuan kan lang nawn leh ngai tawh lovang a a lo ti hial anih kha. Information Technology khawvela cheng mek Keini thalai te pawh hian hei hi kan ngaihtuah reng a tha khawp  mai.

Keini thalai te hi Pathianin  Information technology khawvelah  min hlang kai  ta a, A tha zawng a kan hman leh  a chhe zawnga kan hman  erawh chu keimahniah a innghat tlat a. He khawvelah that lai hun  vawikhat zel chauh hun kan  nei a, kan  piang nawn tawh dawn lo a nih si chuan Information Technology  a kan hun hman mek te hi  tu tan nge kan hman  tih ngaihtuah ngun ang  u khai.

CONCLUSION : Awle, Vawikhat chauh  thalai kan ni dawn a, nu leh pa kan nih hunah chuan nula tlangval, tleirawl kan ni leh ngai tawh lovang. Tuna kan thalai   hun hman mek lai hi englai maha koh kir leh theih a ni tawh dawn si lo. Pathianin Information technology hmanga  remchanna min pek te hi engtianga hman tangkai tur nge tih te, kan hmang dik em tih te hi zawhna inchhansak theih a ni mawlh silo. Heivang hian  Pathianin hmasawnna rahbi thar duhawm tak min pek hi a tha zawnga hmang theuh turin  tun atang hian  inbuatsaih  ila,  Hawh u, keini thalai te hian IT  bungrua te hi  Fashion atan mai nilo, kan ramin roelna tha ( good governance  ) a neih theih nan te,  zirna lama hma kan sawn nan te, eizawnna tha neih nan te  kan nunah seng lut ang  khai.

A tawp berah chuan, hei hi kan tuihnih leh hram teh ang, Kross thu chu boral mek te tan chuan at na ... Keini chhandam mek te tan chuan Pathian thil tih theihna …  ti a kan Bible  a kan hmuh ang hian, Internet leh IT hmasawnna   hi  Fashion  atan leh  intihchangkan nan ringawta hmangtu te tan chuan  chhungkaw boralna  leh  ruk rukna thlentu mai  a ni.  Hmasawnna lamtluang zawh a, tangkai tak leh  rilru nei taka hmangtu te tan chuan  finna  leh eizawnna   kawnga   thil tih theihna ropui, he khawvela kan dinchhuahna kawng sialtu   a ni thung. Kan mizo  thalai zingah  a tha zawnga Internet leh IT hmasawnna  nunpui kan pung chho zel, hawh u, kan phak tawk ang zelin   Electronic  & Information Technology  khawvelah   hmasawnna lamtluang I zawh zel ang u.


KA LAWM E.