Wednesday 11 October 2017

“INTERNET  LEH IT HMASAWNNA IN TUNLAI KAN  THALAI TE NUN A KHAWIH DAN “
Radio Talk  by Er. Chhungpuia Renthlei, Assistant Engineer, NIELIT Aiawl
on  Science Magazine Program  at All India Radio Aizawl
Recording  on : 15th October 2013  (Tues day 12:00 noon ) Broadcast  on : 20th October 2013  at 7:30 PM


A HMASA IN SCIENCE MAGAZINE PROGRAM
NGAITHLATU ZAWNG ZAWNG TE CHIBAI VEK ULE.

Aw le, Science magazine program kan lo thleng leh ta reng mai. He hunah hian thalaite tana thu ngaihnawm tak tak kan ngaithla thin a,  tun tumah pawh hian  Internet leh IT hmasawnna in tunlai kan thalaite nun a khawih dan tih thupui hmangin  hun kan hmang ho leh dawn a ni. 

A hmasain, Mizo mipui ten kan lehkhabu innghahna ber Bible hmangin bul han tan phawt teh ang.  Daniela lehkhabu Bung 12:4-ah chuan  hun hnuhnung a hriatna nasa taka  a lo pun tur thu hi chiang takin kan hmu. Heng thiamna leh hriatna lo pung zel hian  hmasawnna rahchhuah duhawm tak tak a rawn pian tira, chung zingah chuan  tunlai  kan thalai nun  nasa taka her danglam mek zeltu, Internet leh IT hmasawnna  hi  a langsar ber te zing a mi a ni kan ti lo thei lo ang.

Keini tunlai mizo thalai te hi Kan hun tawngin a zir bawk a,  tunhma lama  mi hausa  chanpuala kan ngaih  computer leh electronics  bungraw hrang hrang ten   kan inchhung lum tha lai lai an luah fer fur ta mai a,  kan thlalak pawimawh leh  document  pawimawh tak  tak  vawn that nan  computer  mai bakah  kan biak duhzawng  duhzawng awlsam taka  biak  nan  te leh   thu pawimawh  inthawn  tawn nan  Mobile  phone technology  thiamna rahchhuah kan hmang tangkai hle bawk. Hetiang taka thalaite IT tuipuia kan inchiah pil takah chuan heng technology te hian kan thalai nunphungah a tha lam leh chhe lam zawngin nghawng an nei lian hle a, chuvangin a hman danah kan fimkhur thiam a pawimawh ta hle mai.

Internet leh IT hmasawnna in a tha lam a kan thalai nun a khawih dan langsar zual han tar lang lawk ang hmiang.

1.      NGO leh  inkawmna lamah :Thalai Pawl hrang hrang te pawhin committee kohna kan sem khat ta hle a, mobile phone leh social network hmangin committee kan ko a, face book ah kan ngaihdan kan sawi ta. A bik takin  facebook  hmangin kan inbe pawp reng a,zan rei thlengin  kan ti ti a,  mithiam ten global village an tih chu a takin kan tawng mek a ni.
2.       Digital Card kan hmang uar ta : Kum khat chhunga thalaite hunpui heng : Valentine day, Birhday , chrismass leh kumthar lawmna hunah te tunhma kha chuan cards man to tak tak kan leia kan inthawn thin anih kha. Tunah chuan SMS hmang te, Facebook  hmangte in duhsakna kan inhlan tawn mek ta nih hi. Tunhma a Card zawrhna dawr lian tak tak te kha tunah chuan kan tlawh khat ta hle mai.
3.      Kawppui zawnna lamah : Kan thalai te hian internet leh mobile kaltlangin ngaihzawng leh nupui pasal kan in chhar ta fur mai. A bik takin face book kaltlanga in rima in nei ta te pawh hriat tur an awm fur ta mai. Mi tupawh mai hi eizawnna, kohhran leh pawl hrang hrang kan inhman nasat tawh avangin tun hma anga inrim hi kan hun neih dan nen a remchang meuh tawh lova,  hun awl kan nei meuh ta lo bawk nen, Social netowrk kaltlanga han in kawm mai hi kan hlawk pui ta viau mai.
4.      Education lamah : Zirna in hrang hrangah zirlai puitu atan website kan hmang tangkai mek zela, college address te, prospectus te leh admission te thlengin internet kaltangin kan ti tawh a, zirlai tan heng te hi a tangkai hle mai.
5.      Music leh Video lamah : Music album leh video  film siam dawn pawhin internet hmangin ram changkang zawk te tihdan kan lachhawng  thei tawh bawk a, hetiang lama tui mi te leh eizawn nana hmang te tan chuan a tangkai hle mai. Movies leh hla chhuak thar ber ber te internet hmangin kan lo download ve zung zung thei te hian kan thalai a ti hmasawn hle a ni.
6.      Infiamna lamah : Mizo hi infiamna lam tuipui tak kan ni a, internet hmangin football khawvel tukverh hial pawh kan dakchhuak ve thei ta. Club tha leh kan ngaihsan zawng te inkhelh hun tur te, fixture an siam dan te, an mahni chanchin kimchang kan hre zung zung thei ta bawk.
7.      Fashion lamah : Fashion lamah  website tha tak tak a awm tawh bawk nen, a bik takin hmeichhe tleirawl te phei chuan fashion website an hmang tangkai hle mai.  

Internet leh IT hmasawnna in a thalo lam a kan thalai nun a khawih dan langsar zual han tar lang lawk leh teh ang .
Awle, kum 2013 kum  tawp lam  Pathian zarah kan chuangchhuak ve leh ta hlawl mai.  Mizo thalai  lehkha thiam chin ten  Information technology kan hmang thiam tan dawn  chauh emaw kan tihlaiin chanchinbu leh media hrang hrangah  Cyber crime chungchang kan hmu in kan chhiar zing ta malh malh hle mai. Thalai thenkhat Internet leh Mobile a thalo zawnga hmang tlat thin te avangin keini Mizoram ah meuh pawh kan police te lutihaitu leh mut mawh hnarmawh a lo ni chho ta reng mai. Mizoram police ten theih tawp chhuahin Cyber khawvelah hnuchhui hna an thawk mek bawk tih te hial kan hre leh zel bawk a,  Tunlai Cyber khawvelah hian mi tupawh a tuartu kan nih theih tawh avangin kan fimkhur tlan a tul tak zet zet a ni. 
IT hmasawnna thalai ten kan han chawma kan han hawp meuh chuan  hmasawnna lam aiin sualna lam hawi hian mizoram khawi hmunah pawh sulhnu a ngahin  ngaihven a hlawh nasa zel zawng anih hi. Mizorama Mobile operator te, Digital Television Operator te leh  IT lama sumdawngtu leh kan sorkar  department te thleng  hian cyber crime thubuai kan nei thei a, heivang hian  cyber crime lamah  kan fihlim em  tih kan in enchian a tul ta hle mai. A bik takin kan thalai te hian mobile phone leh social network  kaltlanga  cyber crime lama inhnamhnawih leh  a  tuartu  kan ni zing ta malh malh hle mai.

Internet leh IT hmasawnna hi Kan hmasawn pui viau laiin, mobile phone leh facebook-a  thu tangkai lemlo kan thawn leh post te hian kan nitin nunphung leh ti ti, kan hawiher leh ngaihven zawng a chhe zawngin a thlak danglam dawrh mai.

Thu dik lo vawrhdarh nan kan hmang :  Thu puarpawleng, thu phuahchawp leh belhchian dawllo mai  thawndarh  nan thalai thenkhat ten  mobile leh social network kan hmang ve mek a, a pawi hle mai. mi tam tak tan harsatna te, hlauhna te, chi-aina te, mualphona te an thlen nasa hle thin. Kan hman fimkhur a tul hle a ni.

Mahni leh midang intihmualphona atan te, thu dik lo leh maksak vawrhdarh nan te, mi nupa leh chhungkaw tihbuai nan te, mia harsatna siam nan te  social network  hmang kan  awm leh thin te hian  Social network hman danah kan thalai rilru puitlin tawk loh zia leh polite loh zia a lang hnem thin hle mai.

Engpawh nise, chhang per pan tak pawhin pang lehlam a nei ang chiahin, thil tha tak pawh hian side B a nei fova, mahse miin a side A lam a hman thiam zawk leh a hman ngun zawk chuan thil tha a ni mai. Chuvangin technology thar kan hman dan hi uluk lehzual a kan chik a, kan fimkhur a ngai hle a ni.

IT hmasawnna pakhat kan thalaite nunphung sawi danglamtu pakaht chu Mobile hmanga SMS  hi a ni awm e.   SMS hian thalaiah rilru lamnatna TEXTAPHRENIA an tih mai a thlen thei tih kan hriat a tha.  A awmzia ber chu   mobile hmanga  SMS  buaipui nasat  lutuk avanga  thluak hnathawh buai leh Taksa   ( Mental/ Physical  Disorder )  natna sawina a ni.  He natna vei te chuan  SMS an dawn loh lai pawha dawng ang tlata inhriatna te,rilru helhhawlhna, Signal that loh avanga SMS  an  dawn  leh thawn theih loh vanga  nun phung khaihlak tlat te  leh  thildang ngaihtuah hman lek lova SMS ringawt rilru a lang tlat te  leh  tul mang hlei lova SMS lam hawi ngaihvenna kawng hrang hrangah  rilru buaina an nei thin. Textaphrenia  hi Mizo thalai zingah  pawh a hluar tan hle tawh niin a lang ta.

Keini Mizo zingah pawh   textaphrenia vei tan mek te khawsa zia hi haider mai theih pawh a ni lo. SMS  dawn loh lai pawha dawng anga inhriat tlatna te, SMS thawn theih loh vanga nunphung khaih lak a, rilru helhawlh tlat te, mahni hnathawh lai leh bula awm te pawh ngaihthah thak  khawpa SMS  buaipui reng mai khawpa mit leh beng hriatna   harhvang lo sawina a ni ber. SMS an dawn miah loh lai pawha  dawng anga inngaiin Mobile an check leh  mai thin. A mak khawpa, Mobile an ken loh lai te pawhin  SMS dawng tura in ngaih tlatna zu nei a maw le ! TV  en lai te hian Film changtu te mobile  ri ah mai mai pawh an mahni emaw tiin   SMS  an dawn leh dawn loh  an lo in en tlat thin bawk zu nia. SMS thawn chhuak se, eng hunah nge chhanna an dawn leh ang ti reng rengin an rilru a hmanhleh a, Mobile an check  sek thin bawk. Mobile ken theih lohna Biak in ah te leh Meeting pawimawhah te pawh awm se, SMS an dawn leh dawn loh ngaihtuah reng rengin an phili sek thin. SMS an beisei aia an dawn har leh an thin a rim ut ut thei hiala, an beisei angin han dawng pawh nise an phili buai em em bawk si.
Tin, Texaphrenia  bakah hian

SMS  lam hawia kan thalaite  harsatna  a langsar zual te chu:  
Textiety : Heng te  hi chu Textaphrenia  nen an in letling hlauh thung zu nia. Mahse,  SMS  hi an ning bon tawp a, SMS dawn pawh an chak lo va, thawn chhuah pawh an peih hek lo. Phone call erawh an peih viau ang lawi si.
Binge Texting :  SMS lamah an tui hle. Mi pakhat hnena SMS  thawnah an lungawi mai lo va, a rual mi tma tak hnen atanga  SMS thahnem tak thawn duhna rilru an nei lian em em reng thin. Tum khata SMS an thawn teuh theih chuan an rilru a hahdam huai thin. SMS an dawn khat deuh chuan mal ngawih ngawiha inhriatna leh  midang ten an ngaipawmawh lo riauva inhriatna te an nei thei bawk zu nia.
Post traumatic text disorder: Hei hi SMS thawn uar lutuk avanga  mit kham, dar leh hnungzang na them thum, kut bawr leh kut zungpui na e.t.c  sawina a ni ber.

Awle, Abik takin mizo thalai zingah SMS  hi a hluar  hle tih kan hai awm lo ve. Hetihlai hian nu valai leh pavalai pawh an lem chuang lo.  Mizo te hian SMS hi kan addict a ni ber  tawh mai si a, SMS avangin pawisa lah kan sengral nasa, mi kan tilawm bawk , ti nui leh , kan vel tap thul. Hetihlai hian SMS hmang  bawk hian  suahsualna thu kan inthawn chamchi bawk nen, SMS hian kan mizo thalai  nunah nasa takin thu a sawi a ni ber mai.

Tin, Mobile phone chungchangah thalaite kan inbihchian angai hle mai. Mizo thalai te hi Mobile awmhma pawhin nunphung pangngai takin kan nung thei tho a, tun ataka Mobile tel lova awm theilo tura inngai thalai kan tam lutuk hi chu kan inngaihtuah that a ngai hle mai.  A thawkchhuak tlem tlemte hian handset man to kan nei emaw tihmai tur lah kan ni. Mahni khawsak mil tawk Handset neih ngam kan zirthar a tul mang e ka ti thin. Thil changkang ringawt kan buaipui hian keimahni kan changkan chuan si loh chuan Esopa thawnthu a ‘Choak Arawn chang tawn’ ang chauh kha kan ni thei.

Miten changkang viau a  min ngai nia kan in ngaihlai hian kan hnunglamah min lo nuih ru tet tet thei si a. Handset manto neih tak avanga changkang ta riau nia kan inhriat phei chuan kan rilru a piangsual tihna a ni thei ang.Thawhchhuah mumal neilo chunga handset tha leh manto ringawt kan awh chuan rang taka inbihlet nachang hria ila.Phone Bill,Recharge-na leh Topup man tur takngial pawh kan thawhchhuah si loh chuan Mobile Phone nei turin kan la ‘Qualified’ lo a ni tih pawm mai tur. Hnathawhnan a tul em a tih pawh nisi lova thianten an nei vek si a a nei ve lo nih bik hrehawm tih avang ringawt a Mobile phone nei mai mai kan tam lutuk hi a zahthlak ngawt mai.Nu leh pate pawhin kan fate Handset- ah eng thilte nge awm, enge an hmanna tlangpui tih thlengin zawt ila, mahni ngei pawh en sak ila, nun sual bultanna a nih theihna hi kan tihzim deuh a ngai a ni e.
A tha zawnga hmang tur emaw, nun tikhawlo zawnga an hman lohna turin Nu leh pa te hian mawhphurhna  pawimawh tak kan nei.
1.      Internet net hi a khawihtu ber te chu thalai ni mahse,thalai te tan bik chauh nilovin, nu leh pa, chhungkua te pawhin tangkaipui tum ila, kan fa ten an tuichilh miau chuan  nu leh pa te pawhin tuipui ve ila, chhungkaw tana tangkai tur leh kan fate tana tangkai turin hman tum ila a lawmawm ngawt ang.
2.      Kan faten internet an khawih laiin an bulah awma, chhungkaw tana tangkai tur khawih tura fuih leh zirtir.
3.      An  mahni tan mai nilo, nu leh pa emaw chhunkua tana tangkai tur internet kaltlanga zawn tir te hi a tha viau. Entir nan internet hmanga pawisa thawn, online marketting, fashion chung chang te han tih tir ila, phur takin an ti ve mai thin.
4.      Tin, Ramdanga  chhung te emaw  thian te thlalak thawn te, inbiak hrim hrim te  hi nu leh pa te hian fate tih tir ila a tha khawp mai bawk.
5.      BBC, CNN, Telegraph leh chanchin thar awmna website te hi en ho thin ila, a tangkai viau mai bawk

THALAI TEN HEI HI I HRE RENG ANG U
Mizo thalaite hi thil man chak kan ni ani a, technology thar lochhuak pawh kan man rang hle a, kan thiam zung zung mai a, tunah phei chuan naupang chumchiap atanga kum 70 chunglam  thlengin mobile phone kan hum ta fir fer ta mai anih hi maw.IT in a hrinchhuah electronics hmanraw hrang hrang heng Mobile phone, intenet, TV etc te chu thingtlang kilkhawr ber berah pawh kan nei vek tawh a, a ram mipui awmzat atanga chhut phei chuan mobile phon nei tam ber state kan ni hial mai thei.

Hetihlai hian Computer leh IT hmanrua te hian kan sorkar, pawl leh  mimal  sahimna leh  Zahawmna  a nghawng nasat em avangin   “Security & privacy “  venhim hi  Keini ringtu ten   sawm zinga pakhat Pathian  tana  pek kan ngaih pawimawh tluk zeta pawimawh a ni tih kan hriat nawn fo a va tul em ! IT bungrua te hi khandaih hriam tawn ang maia thilti thei anih avangin afawnga vawna tangkai taka hman a nih loh chuan, mualphona tlanga min khengbet tu,  zahna kawr ruam thuk takah min vawrh thla thei tu anih bawk si avang hian! IT hmanrua changkang  tak tak  pawh hmang ila  kan zahawmna leh  himna tichhe hial khawpa kan leklam chuan  hmasawn lam aiin hnungtawlh lam kan pan a, mite ngaihsan aiin ngaihnep kan ni thei tih hi i hrereng ang u khai.
Engle khawle, Information technology hmasawnna rah chhuah hrang hrang te hi a pawng ataka control theih a nih ngai dawn bawk si loh avangin keimahni lam hian dinhmun leh sukthlek nghet nei ila, awmze nei lova luang thli chhem nghin ang mai mai lo deuha kan hman a tul ta ber a nih awm hi maw. 

Mitin hian he khawvelah hian vawikhat chauh hun kan nei a, kan piang nawn leh ngai tawhlo ang. William Shakespeare-a chuan, he khawvel hi lemchan tual (stage) ang a ni a. Lemchan tual zawlah mahni chan hun theuh a lemchangtu te an lo lang thin ang hian, he khawvelah hian mihringte hi kan in lan chhawk a, mahni chan hun kan hman zawh chuan kan lang nawn leh ngai tawh lovang a a lo ti hial anih kha. Information Technology khawvela cheng mek Keini thalai te pawh hian hei hi kan ngaihtuah reng a tha khawp  mai.

Keini thalai te hi Pathianin  Information technology khawvelah  min hlang kai  ta a, A tha zawng a kan hman leh  a chhe zawnga kan hman  erawh chu keimahniah a innghat tlat a. He khawvelah that lai hun  vawikhat zel chauh hun kan  nei a, kan  piang nawn tawh dawn lo a nih si chuan Information Technology  a kan hun hman mek te hi  tu tan nge kan hman  tih ngaihtuah ngun ang  u khai.

CONCLUSION : Awle, Vawikhat chauh  thalai kan ni dawn a, nu leh pa kan nih hunah chuan nula tlangval, tleirawl kan ni leh ngai tawh lovang. Tuna kan thalai   hun hman mek lai hi englai maha koh kir leh theih a ni tawh dawn si lo. Pathianin Information technology hmanga  remchanna min pek te hi engtianga hman tangkai tur nge tih te, kan hmang dik em tih te hi zawhna inchhansak theih a ni mawlh silo. Heivang hian  Pathianin hmasawnna rahbi thar duhawm tak min pek hi a tha zawnga hmang theuh turin  tun atang hian  inbuatsaih  ila,  Hawh u, keini thalai te hian IT  bungrua te hi  Fashion atan mai nilo, kan ramin roelna tha ( good governance  ) a neih theih nan te,  zirna lama hma kan sawn nan te, eizawnna tha neih nan te  kan nunah seng lut ang  khai.

A tawp berah chuan, hei hi kan tuihnih leh hram teh ang, Kross thu chu boral mek te tan chuan at na ... Keini chhandam mek te tan chuan Pathian thil tih theihna …  ti a kan Bible  a kan hmuh ang hian, Internet leh IT hmasawnna   hi  Fashion  atan leh  intihchangkan nan ringawta hmangtu te tan chuan  chhungkaw boralna  leh  ruk rukna thlentu mai  a ni.  Hmasawnna lamtluang zawh a, tangkai tak leh  rilru nei taka hmangtu te tan chuan  finna  leh eizawnna   kawnga   thil tih theihna ropui, he khawvela kan dinchhuahna kawng sialtu   a ni thung. Kan mizo  thalai zingah  a tha zawnga Internet leh IT hmasawnna  nunpui kan pung chho zel, hawh u, kan phak tawk ang zelin   Electronic  & Information Technology  khawvelah   hmasawnna lamtluang I zawh zel ang u.


KA LAWM E.

No comments:

Post a Comment