Thursday 7 October 2021

FAINA (Cleanliness)

- Er. Chhungpuia Renthlei

 

Kum 2021 Faina hapta chu kan hmang zo leh dawn ta reng mai. Hemi  puala in leh a vel kan han tifai thin te hi chu a lawmawm thin mang e! Faina hapa mai bakah hian chhung tin te hian kan chenna inbul (compound) leh khawlai leh kawrte hi a thla hnih danah tifai thin ila a lawmawm leh zual ngei ang. Faina hian natna hrik lakah te,damlohna hri hlauhawm tam tak lakah min chhanhimtu anih theih piah lamah chhungril nun leh pawn lam nun hlimna leh hmasawnna, mahni inrintawkna a keng tel tlat bawk. Heivang hian Faina hi taksa leh nun hrisel min neih tirtu zinga pawimawh tak a ni. Kan khawtlang hruaitu te hian a khat tawkin faina hnatlang hi han huaihawt fo thin se a a duhawm hle. Faina kawnga in elna thianghlim neih fo te hi chin dawklak chi tak niin alang.

 

Faina, hriselna leh hmasawnna te hi a inzawm tlat a, hrisel turin kan fai a ngaia, hmasawn turin kan hrisel a ngai a ni ber mai. Hygiene tih thu pawh hi Greek hriselna, faina leh Thla (moon) pathian nu Hygieia atanga lakchhawn a ni nghe nghe. Ram rethei leh hrisel lo tak te hi belhchian chuan in-vawngfai lo leh inthlahdah an ni tlangpui thin. Ram changkang leh hrisel te hi in-vawngfai leh mi taima an ni thin. Mihring te hi ransa anglo takin nitin kan inbualfai angai thin. Hma khawsanga tanga inbual thin ni mahila, kum zabi 19 na tir lam atang chauh khan inbual nan sahbawn kan hmang niin an sawi. Middle age hunlai atang chauh khan ha tihfai hi an ching bawk. Keini Mizo te pawh kan khawsak changkang ve zel a, faina lam pawh kan ngai pawi mawh tial tial a, alawmawm hle mai. Reiloteah chuan tuiluan na Kawr te pawh hnawmbawm anga kan ngaihna te pawh ala tawp ngei ang.

 

Faina chung chang han sawi takah chuan Antarctica hi khawvela hmun thianghlim ber a ni. Hetihlai hian  kan ram India  hi khawvela ram failo leh bawlhhlawh ber zinga chhiat a ni thung. India sorkarin faina program a buatsaih lian ber Swachh Bharat Abhiyan(Clean India Mission)  2nd October 2014 khan buatsaih hial ta anih hi. Swachh Bharat Abhiyan hi chi hnih Ministry of Housing &Urban Affairs hnuaia hmalakna kalpui tur Swachh Bharat Abhiyan (Urban) leh Ministry of Drinking Water & Sanitation hnuaia hmalakna kalpui tur Swachh Bharat Abhiyan(Gramin) a then a ni.  Swachhata Pakhwada tih vuahin kum tin  October ni 1-15 hi faina lama mipui zirna pe tur leh infuih thar nan hman thin a ni bawk. India sorkar chuan  khawpui vawn faina lama campaign, hnatlang leh an hnathawh awlsam taka report  pek theih nan Mobile Application software Swachhata a tlangzarh bawk a ni.

 

India ramah hian ek in mumal neilova, lui kam vela inthiar kan la thahnem hle mai. WASH Report 2021 in atarlan danin  India mipui 15% zet te chuan inthiarna mumal an neilo. India rama natna 21% te hi tui lam kaihhnawih natna a ni. Maktaduai 99 vel zet te hian tui thianghlim in tur an neilo.Nitin hian tuihri  vangin naupang kum 5 hnuai lam 500 vel zet  an boral thin.Ganga Luipui hian a bul vel a cheng mihring maktaduai 400 vel zet te a chawm a. Hetih lai hian a bul vela khawpui bawlhhlawh hmun thuma a thena hmun hnih vel hi Ganga luipuiah paihluh a ni thin. Swachh Bharat (Clean India Mission) hmangin Toilets Maktaduai 1.5 zet kum 2019 khan siam a ni.

 

Hetih lai hian nitina kan hman lar em em smartphone phone-ah hian toilet aiin a let 500 aia tam natna hrik (Germs) a awm hnem zawk. Tin, Restaurant a vur an hman thin hian Toilet a tui ai hian 70% lai a tamin bacteria a pai hnem zawk nia mawle. Tin, Switchboards leh TV remotes te hi damdawiin hmanrua let 2-10 a tam bacteria a awm niin an chhut bawk.Tin, kan ei leh in siamnahmun Choka, Thingpuidawr leh Hotel te hi mihring ten natna kan chhar leh kaina hmun awlsam ber te zing a mi a ni.

 

Pathian thianghlim anih ang ngeiin a hnungzui tute pawh kan thianghlim ve tur a ni.Chhungtin te pawh hian Faina leh Thianghlimna pawimawh zia hi chhung kua-ah nasa zawk a kan inhrilh uar a pawimawh hle a ni. Kan chenna inbul (compound) leh khawlai leh kawrte hi thla hnih danah te tifai thin ila a tha hle mai. Khawvela zirna in hmasa ber chu Chhungkua a ni a, faina  hi chhungkua atangin tun  atang hian inzirtir tan ila, chhungkua atangin Sikulah, Sikul atangin khawtlangah, khawtlang atangin Ramah, chutichuan faina kan hlenchhuak thei ang. Kan fai chuan kan lo hrisel anga, chhungkaw tin kan lo hrisel chuan kan ram/ kan khua alo hrisel ang, chu hriselna chuan chhungkaw tinah hlimna min thlen anga khawtlang boruak pawh ati muanawm hle dawn a ni.

 

HAWH U,  I Fai kumtluan ang u  !!!

Sunday 9 May 2021

ECHO CHAMBER
Er. Chhungpuia Renthlei

Echo chamber chu hnialtu/ dodaltu awm lohna hmuna thil ni thei nia kan ngaihruatna thu dik anga puan zarna hmun hi a ni. Kohhran huang chhung te, Political party WhatsApp/ Facebook group te, Internet news blog, website e.t.c te hi echo chamber langsarzual te an ni. Hetiang hmunah hian hnial kalhtu awm miah lovin eng thil pawh hi an thlirna atangin an hrilhfiah a, an sawi ang apiang a ngaithlatu ten an awih mai thin avangin mi tam tak an hruai khawlo thei thin.

Friday 2 April 2021

SMART TECHNOLOGY
IoT(Internet of Things)
-Er. Chhunguia Renthlei

Smart lam pum chu Self-Monitoring, Analysis, and Reporting Technology a ni. A awmzia ber chu Computer anga internet hmanga connect theihtura Internet Protocol (IP) Address nei leh atul apiang rang taka buaipuitu( Processor) leh data dahkhawmna ( Storage media) tha tak nei sawina a ni. Tin, smart device hian a huam zau hle a, wireless a thlunzawm(network) theih leh hmanraw pakhat atanga hmanraw danga information in pektawn (Sharing) theih a ni bawk. Hei bakah hmun dang atanga hman leh thunun theih( Remote Access & Control) tura sensor leh chhinchhiahna (Unique indentification) nei thlap a ni bawk.
POST MATRICULATE LAM TLUANG
(Students career guidance)
Er. Chhungpuia Renthlei

Matric hi zirna peng hrang hrang zawh tanna zirna kawtchhuah pawimawh tak anih avangin Khawi school ah nge i kal dawn? Eng subject nge i lak dawn? tih zawhna hi matric pass thar te leh an nu leh pate zawhna lian ber a ni thin.Nakin zela kan nih tum a zirin hi fimkhur taka subject thlan hi a pawimawh em avangin, tun tum chu hemi kawnga matric pass zirlai te leh nu leh pa te tana hriat tur pawh mawh tlem azawng han tar lang lawk teh ang.

Friday 26 March 2021

 ZIRNA LAMTLUANG

Er. Chhungpuia Renthlei

HSLC kan han pass zawh chiah hian zirlai te chuan  kan hmabak kawng thui tak zawh tura uluk taka  kan kalna tur kan thlan a ngai thin. career guidance pawimawh zual  tarlang  lawk ang aw.  

Matric pass ten  kan zir theih tlangpui:

1.      Class XI  chhunzawmin Higher secondary schoolah general subject a zir theih.

2.      ClassXI chhunzawmin Higher secondary schoolahOptional/Additional subjects (IT, Electronics,  general subject a zir theih

3.      North Eastern Regional Institute of Science & Technology (NERIST) ah Engineer leh Applied Science a zir theih.

4.      NIELIT-Aizawl,Women polytechnic Durtlang leh Mizoram Polytechnic, Lunglei ah Diploma leh vacational Courses hrang hrang a zir theih.

5.      IGNOU leh Open school hrang hrangah a zir theiha, hengbakah hian ramchhung leh pawnah training tur engemawzat a awm bawk.

 Subject  combination chungchanga  hriat tur pawimawh te :

Dan naranin Pawl 10 pass hnuah  Class XI kan zir zawm dawn chuan  Subject pathum (3) - Arts, Science leh Commerce lak theih a ni.

Arts  zir duh tan : Political Science, Economics, History, Education, English, Mizo, Geography, Public Administration, Socialogy, Psychology etc. zing a mi hi 10+2 a  i kalna tur sikul  a zirin a inkawp bik tur an lo dahkhawm ang a, i duh ber combination i thlang tawh mai dawn a ni. 

Science  zir duh tan : Physics(P), Chemistry(C), Mathematics(M), Biology(B)  a awm.

1.      Doctor  (MBBS, BDS, BVS ) emaw Nurse etc  nih i tum chuan PCB subject i lak ngei a ngai.

2.      Engineer (Computer, Electronics , Electrical, Civil etc.) nih i tum chuan PCM i lak i a ngai.

3.      BCA /MCA zir duh tan  Maths leh  Computer Sciences /IT  subject  lak tel a tha

Commerce  i lak chuan Chartered Accountancy lam te, Banking, Financial Analysts lam te, Insuarance leh Financial planning leh Management lamah te zir chho zelin helam kaihhnawih hna i thawk thei dawn a ni.

Hriat tur pawimawh te :

1.      General Line-a zir chhoh pawp pawp hi a that viau rualin hna hmuh theihna remchang awm theihna lam te kan ngaihtuah a ngai .

2.      Art subject i lak tawh chuan  Doctor emaw, Engineer emaw han nih chak leh thut kha a rem tawh dawn lo tih hriat tur.

3.      Thil chhut chiang mang loa  thiante zir ang zir  chawt zel  te,  zir an tlem tih vang ringawta mahni tuina subject ni miah lo lak ringawt te, subject awl awl nia mi sawi thlankhawm ringawt te, miten a tha an tih vang ringawta lak te hi a fuh lo hle.

4.      Mahni mizia, hawiher  leh kalna tur kawng ngaihtuah miah lova  Mark-in a pha tih vang ringawta Science Subject lak ve ringawt te hi a fuh ngailo .

5.      School tha a seat chan loh avang leh mark hniam vanga nu leh pa ten kan fate ITI, Polytechnics leh Vacational / Short terms Courses zir tura kan tir fo mai hi  a fuh lo hle.  

6.      Khawiah pawh zir ila, zirlai kan ni tih hrerenga kan zirlaia tui tham tura taima tak leh rinawm taka kan zirnaah kan inpek chuan kan hlawhtling ngei ang tih hi kan hre tlat tur a ni.

 

7.      Class XI i zir zawm  chuan Class X  i zirlaia i zirdan aia changkang leh awmze nei zawkin zir la, By-heart system-a kal mai tawh lovin  hriatthiamna neih  hi a pawimawh. 

8.      Nakin zela i nih tum, i Subject  zir tur leh  i Sikul luhna tur  te hi  Zirna lamtluang ah chuan,  Pa leh Fapa leh Thlarau thianghlim ang mai a pumkhat, lakhran theih loh   pawimawhna thuhmun  EDUCATION TRINITY! a nih avangin   fimkhur taka  thlan tur a ni.

 

Mizo naupang tam ber hi tum mumal neia lehkha zir lo kan ni thin a, kum tin mai a matric-a a titha deuhten PU/Cl-XI & XII ah Science leh Commerce subject an laka, a bak zawng Arts stream-a an inbeng khawm nguk thin te hi hmasawn lo zia a ni. Sawrkar hna leh eizawnna tlak hna neih hi kan duh vek a, kan zir chhan  ber pawh a ni. zirna lama hmasawn tur hian chhungkua tanrual a tul hle.

Kalphung pangngai renga kal a, dar insi khupa  dawhkan kila chaw ei ho dual dual mai reng te hi chhungkaw hmasawn lo zia a ni. Thalai ten zan meng rei loa zing hma taka an thawh theih nan nu leh paten zan lamah programme siam tam lo a naupangte uap that a ngai hle.Khawvel hmasawnna suk thlek mila Information Technology hmang tangkai chunga hma kan lak a hun hle a ni.

  

Saturday 30 January 2021

OCTOBER 1969 KHA!
Er. Chhungpuia Renthlei

Internet khawvel ah chuan October 29, 1969 kha theihnghilh chi a ni mawlh lo. University of California,Los Angeles (UCLA) professor Leonard Kleinrock leh a zirlai computer programmer Charley Kline te chuan Kha mi zan dar 9 khan computer programming zirlai Charley Kline-a chu University of California, Los Angeles (UCLA) Boelter Hall Room 3420 ah SDS Sigma 7 computer ah research pawimawh tak an buaipui a. An awmna atanga 400 miles lai a hla Los Angeles, Stanford Research Institute a Bill Duvall computer hnenah message thawn an tum ruh hle. A hlawhtling anih ngat chuan khawvelah thil thar apiang dawn tlat tih a hre chiang nasa mai si a.
 
Tichuan, Computer network hmanga khawvel a hmasa ber ni turin message tawite "login" tih thumal tawi te thawn an tuma. An thawn thei anih ngat chuan hmun hla taka awm computer nen an inbe pawp thei dawn a ni. Leonard Kleinrock-a chuan Charley Kline chu a han type tir a, "lo" tih thumal a type zo hman chiah tihin computer a chhe ta tlat mai le. Kline-a chuan computer a han reboot leh la, darkar 1 zet an nghah hnu ah a thawh hnihna a tan a han bei leh ngar ngar a, vanneih thlak takin zan dar 10:30 ah chuan "login" tih thumal chu an thawn thei ta. 400 miles zet a hla aawm Stanford Research Institute a computer ah an va in login thei ta.

Internet innghahna ruhrel pawimawh tak ARPANET( Advanced Research Projects Agency Network) chu a rawn piang chu ani ta der mai.Tichuan, Internet a thumal type hmasak ber chu "lo" tih hi a lo ni ta. Internet a message thawn hmasa bertu chu Charley Kline-a a niin, UCLA chu khawvela internet khawih theihna (Internet node) hmasa ber a lo ni ta bawk.

Tunlaia internet kan tih mai ARPANET hi Advanced Research Projects Agency (ARPA) funding hmanga United States scientific research atana kum 1958 a din a ni. A tum ber chu data network hmanga computer scientists ten an mahni computer atanga midang computer a information an en theihna tur leh information pawimawh an in thawnkual zung zung theihna atan a ni ber. Neil Armstrong-a te thla a an inkahkai hnu thla thumna September 2, 1969 khan Kleinrock a chuan engineers rual kaihruaiin ARPANET project an buaipui a, October 29 ah Stanford Research Institute (SRI) ah computer (network node) an dah a, "login" thumal thawnin an connect thei ta a ni.
Leonard Kleinrock-asawi dan takin message an thawn lai vel hian News Reporters, cameras, tape recorders a lo chhinchhiahtu an awm lo.Tin, hetih hun lai hian awlsam taka report an in pek theih nan data network connection bakah telephone connection hi an nei tel bawk thin.Message an thawn pawh hian an thu type luh an thawn apiangin an hmuh leh hmuh loh an in zawt pah zel thin.

Kum 52 liam ta a internet a thumal pali lek thawn tur pawh an beih nasat em em laia, tunlaia second khat lek chhunga maktaduai tel awlsam taka kan inthawn thei te hi kan va vanneih em!
Kha mi ni, October 29(Friday) 1969 zet kha chu Sumdawnna, politics, entertainment, education leh Social media khawvel her danglamtu leh a tel lova kan awm theih tawh loh INTERNET kan neih theihna bul intanna ni anih avangin ni pawimawh leh chhin chhiah tlak a ni kumkhua tawh ang.

Monday 18 January 2021

GAS DISTRIBUTOR / RETAILER VRS MIPUI
Er. Chhungpuia Renthlei

Kan ramah hian mimal sumdawnna thila LC/VC ten an puih nasat ber zingah Gas dealer leh retailer te hi a ni. Gas/Buhfai sem dawn apiangin a man(rate) veng tinah LC/VC tlangau ten an puang a, mipui tana puang an nih rualin a semtu te tan hlei hlei a tangkai.
HMAIKAWR
(Facemask)           
Er. Chhungpuia Renthlei

Tu pawh mai hian kan nihna dik tak thup bo turin hmaikawr kan vuah vek a. Lungngaih laiin hlim hmel kan pu der hram hrama, rilru a lawmlo tak siin lawm hmel takin kan nui der fo a. Thikna thinlung nen midang hlawhtlinna kan lawmpui a. Anihna takah chuan nitin mai hian midang te hmuh theih loh turin kan nihna dik tak thuhrukin a awm thin.

Sunday 10 January 2021

RINGTU TE HRING NUN
Chhungpuia Renthlei

Hringnun hi duan lawk loh hma rel leh beisei loh zawk hmachhawnna, tling thelh apiang pawi tih zualna a ni. Silhfen, sumpai leh sahimna eng ang nge kan hmarel hian min chhawpsaka, eng vanduaina leh hlimna nge kan tawn hriat dawn tih hre lovin mihringte hian nun bul kan tan thin. Ni e, kan hring nun hi ‘Thawnthu bu’ a ni a, a ziaktu chu keimahni kan ni. Nitinin phek thar kan ziak a, thla tinin ‘Bung thar’ kan kai a, kan ziahna Pen chu kan nundan hi a ni a, midang ten min chhiar a, ziah fimkhur a ngai hle mai. 

Ringtu te hian hlim taka rawngbawlna hun tam zawk kan nei thin, kan vannei hle mai. Hetihlai hian kan nun hi thawnthu ang maia ngawihnawm, hlimawm, lungchhiat thlak, nuam leh hreawm a ni lawi si.Thawnthu tha chu a ngaihnawm tial tial a, Bung khat an chhiarin Bung hnih chhiar chakawm a, an chhiar zeal Tichuan, ngaihnawm ti takin an chhiarchhuak thin ang hian, kan hringnun hi nau neihna room atanga thlan khur thlengin Pathian leh kan rawngbawlpui ten ngaihnawm ti taka min chhiar chhuah theih a va duhawm em!

Hring nun lamtluang chhuk cho leh kikawi tak taka ringtu te kan zinkual chhung hian Pathian rinna tak tak nen kan hringnun tawlailir kan khalh a ngai a.Keini ringtu te hring nun traffic hotu ber chu Isua Krista leh kohhran inkaihhruaina hi a ni. He hring nun kawng dan kan zawm a, thlarau thianghlim petrol a kan thinlung kan thun khah bawk chuan Kan rinna hring nun kawngah traffic a jam lo anga, kawng kan bo hek lo anga, mi zawng zawng hring nunah inremna a awm dawn si a. 

Hring nun kan zawh mek lai hian rawngbawlna lamlian ah chapona leh itsikna avanga rawngbawlpui te chirh dai per lovin, nihna leh chanvo duh luat avanga phurh zawh loh load la chiam lovin, phur luat avanga kohran kal pela speed sang taka tlan chiam bawk hek lovin, rawngbawlna kawngpui Road sign Bible, kohhran thurin leh kaihhruaina zawm hram hram hi a va hun tawh ve aw !

Hringnun khawvela kan cham chhung hian ringtu te zingah mi dang laka lan mawi, lansarh duh avanga a dera nun hmang thin a lo awm theih meuh mai. Heng mite hring nun hian rah tha a chhuah lova, a rah chhun pawh sang takah a awma, tuman an ei pha ngai hek lo. Keini ringtu ten kan hring nun kan hman lai hian idang te tana rahchhuah nun neih hi Pathianin kan ko a a nghah tlat anih avangin kan nitin nunah Pathian hre chungin rinna nghat ila; midang te tana rahchhuah nun nei tak tak turin tlawm zir ila, indahhniam fo ang u.Thei pawh a rah nasat chuan a kur hniam thin a, a rah chu miten an ei pha thin si a.Kohhran hruaitu leh mipuite kan rawngbawlpui leh chenpui te ei phak a kan rah a va duhawm em !

Hring nun khawvelah Rinna hi vanram lem ziah theihna thlarau lam pencil a ni si a, rinna hi thil tih tello chuan a thi a ni tih kan bible in min hrilh thung bawk si a. chuvangin he khawvela kan hring nun kan hman mek lai hian rinna nung kan neih a pawimawh hle mai.Keini kohhran mipui te leh rawngbawltu te hian kan rinna hmanga vanram lem kan ziah hi Pathian leh kan rawngbawlpui te tan a fiah lo hle emaw, hremhmun lem a ang zawk lek lek thei tih te pawh kan ngaihtuah a tul khawp mai.Rinna i lemziak eng ang nge ni ve le ?

E khai,Hringnun lam tluang kan zawh thui ta e. “Hring nun a ral hunah setana hmel nilo, Isua hmel ngei kan hmuh theuh theih nan, Isua nen hringnun laichhuat chhir theuh ang u “ tiin han suih bilhbawlawk phawt mai teh ang.
RILRU THAR NEN KUMTHAR
-Er.Chhungpuia Renthlei

Hripui leng karah Kum 2020 chuan koh kir rual lohvin kan thil tih that, tih dik loh, hlim ni, lungngaih ni leh bawrhsawm ni zawng zawng te nen mual zapui min herliam san meuh chuan Lei mite hun chhiara kum thar, kum 2020 kan lo chuang kai leh ta reng mai! Krismas leh kumhlui te khan kan hlimni te ngaihawm takin a her liam pui satliah mai nge? Nak tip nak thaiah lungngaia min siamtu a rawn herchhuah pui zawk dawn le? Hei zawng, mimal chhanah dah phawt mai teh ang aw.