Friday 23 June 2017

CASHLESS TRANSACTION ( Digital Financial Services)

CASHLESS TRANSACTION( Digital Financial Services)
Er. Chhungpuia Renthlei

Digital Financial Services, E- payment an tih hi India ram hmasawnna tura hmalakna pawimawh ber pakhat, pawisa Note tellova tunlai thiamna hmanga thil lei leh hralh “cashless economy” hi a ni.
Digital Financial Services langsar zual deuh deuh te chu : Cards, USSD (Unstructured Supplementary Service Data), AEPS (Aadhaar Enable Payment System), UPI  (Unified Payments Interface) leh E-Wallet te a ni.

1.CARD  : Chi thum a awm a, chungte chu- Prepaid card, Debit card te leh Credit card te a ni. Card   hi bank pek chhuah a ni a, card neitu hnena pek chhuah dan a zirin a hman dan hi thliar hran a ni.
ATM atanga pawisa lakchhuah mai bakah Petrol pump ah leh dawr thenkhatah Bank PoS (Point of Sales) khawl an neih tawh avangin mipui ten awlsam takin card kan hmang  thei tawh bawk. Card hmanga dawra thil lei dan han sawi lawk ila.
A hmasa berin Cashier hnenah card pek la,POS khawl ah card kha an lo swipe anga, i thil leina man an lo chhut luh sak ang che. Hemi hnuah   Card PIN  nangman i type lut  ve thung ang.  Tichuan, i thil lei tur man zat kha I account a tangin an lo paih anga, dawr neitu te account ah a lut ang.
Dawr nghaktu in receipt sign sa a pe chhuak ang che.In indawr na a zo fel tih hriat theih na turin  mobile ah SMS i hmu ang. Hetiang hian pawisa  pe lovin awlsam takin thil kan lei thei a ni.
2.USSD: Ram chhunga mi tu pawhin banking service kan hman theihna  “Unstructured Supplementary Service Data” a ni.
National Unified USSD platform (NUUP) kaltlang in code *99# hmangin Telecom service engpawh hmang ila number pakhat hmangin Customer tu pawhin banking service i.e.  Bank account-a Pawisa la neih zat hriatna (Balance Enquiry),  Pawisa che vel report (Mini statement) leh  pawisa  inthawnna (Fund Transfer).  
3.AEPS: Aadhaar Number nena Bank account  hawng ten awlsam zawka an Aadhaar hmanga bank an dawr theihna  “Aadhaar Enable Payment System “  a ni.
 AEPS hmang hian Sawrkar laipui leh State sawrkar atanga tanpuina hrang hrang leh NREGA, Social Security pension, Handicapped Old Age Pension etc. a hmu tur dik tak ten an hmuh theih phah a ni.
AEPS hmanna langsar zual te : Balance Enquiry, Cash Withdrawal, Cash Deposit, Aadhaar  pakhat atanga  Aadhaar danga Funds Transfer) leh Fair Price Shops a thil leina.
4.UPI : Unified Payments Interface tihna a ni a, UPI application awmna smart phone leh Bank account nei te tana smart phone hmanga rang taka bank account pakhat atanga account danga pawisa in pek chhawnna “Unified Payments Interface “ a ni.
UPI  application hi a mawlmang a mi zawng zawng tan hman a awlsam a ni. Khawi hmunah pawh rang tak leh him takin a hman theih a ni. Electric, tui, phone bill  leh school fee pekna atan a hman theih bawk.
5.E-Wallet :  Online a computer emaw smart phone hmanga pawisa inthawnna “Electronic Wallet”  a ni.
A tum ber chu pawisa ken kher ngailova awlsam zawka thil lei tir a ni.  Pre-paid account ang a ni a, a neituin a mamawh huna hman atan e walletah pawisa a dah lawk thei. E-Walet ah hian  a hmangtu  hming, an thil thawnna address, an thil lei man an pek  tur zat leh debit & credit card chungchang   information chiang takin a awm vek a ni.
E-Wallet  hmang turin  SBI Buddy download la, phone number register la, I credit/debit card / net-banking nen thlunzawm ang che.Tichuan, i phone chu i wallet a ni tawh ang. E-Wallet hman hi thil awlai tak a ni a,  phone hmanga awlsam te a thlalak i thawn ang maiin   phone/computer atangin i mamawh i lei thei a ni.
November 2016 a India Sawrkar in Pawisa Note Rs.1000/500 te a tih thih kha kan la hre theuh awm e. Hei hi sum chheprel leh hlemhletna tih bo tumna anih mai bakah digital financial services atana hmalakna chi khat a ni bawk.Tunah hian central sorkar chuan  thingtlang leh khawpui Sumdawng, Mimal, NGO leh Office hnathawk te hnenah Digital Financial Services a kalpui mup mup mai.
Ministry of Electronics and Information Technology, Government of India (MeitY) chuan “Digital Financial Literacy” lam zirtirna chak takin hma ala meka. Keini mizoramah pawh  Central Sawrkar ruahmanna in National Institute of Electronics and information Technology (NIELIT) Aizawl chuan tunah hian Aizawlah   mipuite ziritirna a kalpui mek a.
Aw le, IT lamah hma kan sawn zela,  kum 2017 hnu lamah chuan zirna in fee, bazar nan te, petrol, gas leh bill hrang hrang pek nan digital service hi kan hmang deuh fur tawh dawn a ni.

Wednesday 21 June 2017

DIGITAL PAYMENT (E- PAYMENT, CASHLESS TRANSACTION)

DIGITAL PAYMENT (E- PAYMENT, CASHLESS TRANSACTION)

     Er. Chhungpuia Renthlei.
         Technical Officer
            NIELIT Aizawl

DIGITAL PAYMENT HI ENGE NI?
Digital Payment  awmzia ber chu  pawisa  tak tak  hmang lo a tunlai Information Technology thiamna  electronics  hmanraw hrang hrang Mobile phone, Tablet, Computer,Debit/ Credit Cards, Aadhaar Card e.t.c hmanga fee leh bill pek, pawisa inthawn, thil lei, hotel/air/train ticket booking, bank a kal kher lova pawisa lakchhuah, dahluh, account check e.t,c theihna hi a ni.

E-PAYMENT HI ENGE A TANGKAINA ?
E payment kan hman chuan mahni awmna hmun atangin duh hun hunah Mobile/ computer hmangin. Bank kan dawr thei a, Pawisa kan in thawn thei a, Zirlaiin fee an pe thei a, kan bazar thei a, Electric bill, Tui bill, TV Bill .e.t.c kan pe thei bawk.

Tuna kan pawisa hman dan ber, cash-oriented  transaction  ah hian  pawisa bo, bankah pawisa awm lo, hmun hla taka pawisa in thawn a harsatna te, zirlai leh mipui hnena sorkar tanpuina a dawngtu tur in  pawisa dawn loh te leh eirukna atam hle.Heng harsatna hrang hrang pumpelh tur hian IT lama hmasawnna hmang tangkaiin awlsam zawka mipui, sumdawng leh sorkar tan  digital cash transaction hi a tangkai em em a ni.
  
E PAYMENT TIH THEIH DAN LANGSAR ZUAL DEUH DEUH TE ENGE NI?
E payment tih theih dan langsar zual deuh deuh te chu
  1. CARD Plastic Money (Debit Cards/Credit Cards)
  2. USSD (Unstructured Supplementary Service Data),
  3. AEPS (Aadhaar Enable Payment System)
  4. eWallet (PayZapp, Chillr, SBI Buddy, PayTM, Mobikwik etc)
  5. UPI ( Unified Payment Interface)


ENGTINNGE E PAYMENT KAN TIH VE THEIH ANG ?
Digital Payment ti thei tur chuan heng te hi kan mamawh :
  1. Bank account hawng rawh
  2. Mobile no, bank account nena register tir rawh
  3. Internet hman theihna hmanrua i.e. Mobile/Tablet/ Computer  nei rawh
  4. e payment software applications Google play store atangin download rawh.   


CARD  HI ENGE A AWMZIA?
CARD  hi plastic money tiin an sawi thin bawk. hi  Chi thum a awm a, chungte chu- Prepaid card, Debit card te leh Credit card te a ni. Card   hi bank pek chhuah a ni a, card neitu hnena pek chhuah dan a zirin a hman dan hi thliar hran a ni. ATM atanga pawisa lakchhuah mai bakah Petrol pump ah leh dawr thenkhatah Bank PoS (Point of Sales) khawl an neih tawh avangin mipui ten awlsam takin card kan hmang  thei tawh bawk. 
Entirnan Card hmanga dawra thil lei dan han sawi lawk ila. A hmasa berin Cashier hnenah card pek la,POS khawl ah card kha an lo swipe anga, i thil leina man an lo chhut luh sak ang che. Hemi hnuah  Card PIN  nangman i type lut  ve thung ang.  Tichuan, i thil lei tur man zat kha i account a tangin an lo paih anga, dawr neitu te account ah a lut ang. Dawr nghaktu in receipt sign sa a pe chhuak ang che.In indawr na a zo fel tih hriat theih na turin  mobile ah SMS i hmu ang. Hetiang hian pawisa  pe lovin awlsam takin thil kan lei thei a ni.

USSD  HI ENGE NI  ?
A full form chu “Unstructured Supplementary Service Data” a ni. Hei hi  Phone man to nei pha ve lo leh internet awm lohna hmuna India ram chhunga mi tu pawhin phone man tlawm chi hmanga banking service kan hman theihna na tura  National Payment Corporation of India in a duan a ni. USSD hian “National Unified USSD platform (NUUP) kaltlang in code Telecom service( BSNL, Airtel, Jio, Aircel e.t.c )  engpawh hmang ila  banking service i.e.  Bank account-a Pawisa la neih zat hriatna (Balance Enquiry),  Pawisa che vel report (Mini statement) leh  pawisa  inthawnna (Fund Transfer)  .e.t.c a tih theih a ni.
A hman dan :
*99#  tih hi phone atang khan han dial la, Option  menu a rawn lang anga, menu kha uluk takin chhiar la, type luh tur a sawi ang zelin type luh mai tur a ni.

AEPS HI ENGE NI ?
A full form chu   “Aadhaar Enable Payment System “  a ni. Hei hi Aadhaar Number nena Bank account  hawng ten awlsam zawka an Aadhaar hmanga bank an dawr theihna  a ni. AEPS hmang hian Sawrkar laipui leh State sawrkar atanga tanpuina hrang hrang leh NREGA, Social Security pension, Handicapped Old Age Pension etc. a hmu tur dik tak ten an hmuh theih phah a ni.
AEPS hmanna langsar zual te : Balance Enquiry, Cash Withdrawal, Cash Deposit, Aadhaar  pakhat atanga  Aadhaar danga Funds Transfer) leh Fair Price Shops a thil leina.



E-WALLET HI ENGE NI?
Electronic Wallet hi Online a computer emaw smart phone hmanga pawisa inthawnna   a ni. E-Wallet  hmang turin  SBI Buddy download la, phone number register la, I credit/debit card / net-banking nen thlunzawm ang che.Tichuan, i phone chu i wallet a ni tawh ang. State Bank Buddy hi bank account nena inzawm lo, e-wallet a ni mai a, phone number hmanga pawisa in pek tawn zung zung theihna a nih avangin mitin hman theih a ni.
e-wallet ami pawisa kan dawn te hi keimahni Bank account ah dahluh  mai theih a ni. Thian tha pawisa inpuk tir zawk nan leh inrulh let leh zung zung nan te pawh a tangkai hle dawn. E-Wallet hman hi thil awlai tak a ni a,  phone hmanga awlsam te a thlalak i thawn ang mai a ni. 

E-WALLET SOFTWARE LANGSAR ZUAL DEUH DEUH TE ENGE NI?
1.      E-Wallet Software bank hrang hrang ten  an siam langsar zual te :
SBI Buddy (State Bank of India), Chillr (HDFC Bank), Pockets (ICICI Bank), LIME (Axis Bank),
Citi MasterPass (Citi Bank),  Yes Pay (Yes Bank),
2.       E-Wallet Software Private company ten  an siam langsar zual te : PayTM, Freecharge, Mobikwik, Ola Money, Airtel Money, Oxigen Wallet, Udio, PayUMoney, Citrus

UPI HI ENGE A AWMZIA?


UPI lampum chu “Unified Payment Interface”  a ni. Account number emaw, IFSC code hriat ngai kher lova,   virtual payment address(VPA) emaw, phone no hmanga awlsam taka pawisa inthawn theihna a ni . UPI hi  February, 2016 khan  peih fel a ni a,  Reserve Bank of India (RBI) chuan April, 2016 atang khan hman theihin a pawm a ni UPI software tam tak google play store atangin a download theih. UPI  application hi  mi zawng zawng tan hman a awlsam a ni. Khawi hmunah pawh rang tak leh him takin a hman theih a ni. Electric, tui, phone bill  leh school fee pekna atan a hman theih bawk.. UPI Apps (SBI Pay, Asix Pay ) leh UPI Wallets (PhonePe, Pockets)te hi alar zual te an ni.

VIRTUAL PAYMENT ADDRESS OR VPA  HI ENGE NI?
Virtual Payment Address or VPA  hi  mobile hmanga pawisa inthawn nana UPI payment system hmangtute  address a ni. VPA hi a in ang a awm thianglo. E-mail address siam ang  mai a awlsamin  kan bank account hawnna emaw kan UPI software siamtute virtual address i.e. sanga@sbi, kimi@axis hmangin  kan siam thei.

INTERNET BANKING (NET BANKING) LEH MOBILE BANKING HI ENGE A AWMZIA ?
Internet banking awmzia ber chu  desktop or laptop computer emaw, Mobile hmanga Web browser kaltlanga  banking website  kan va  access hi a ni. Entirnan SBI  chuan  onlinesbi.com  website   an nei. Internet banking hmang hian pawisa dahluh leh lakchhuah tih loh chu  bank dawr kher lovin, transaction hrang hrang a tih theih vek a ni. 

Mobile banking ve thung chu Mobile a banking software application emaw, SMS emaw, Miss Call hmanga    mobile device  hmanraw  hmanga  financial transaction hrang hrang kan tih theihna hi a ni.

Internet net banking ah chuan bank account  leh internet connection neih ngei ngei a ngai
Mobile banking ve thung chuan bank account  leh internet connection neih a ngai kher lo.

SBI freedom hi mobile banking tih theihna software application a ni.
SBI Any where hi Internet banking  tih theihna software application a ni.

Notes : Ministry of Electronics and Information Technology, Government of India (MeitY) chuan “Digital Financial Literacy” lam zirtirna chak takin hma ala meka. Keini mizoramah pawh  Central Sawrkar ruahmanna in National Institute of Electronics and information Technology (NIELIT) Aizawl leh SBI te chuan tunah hian Aizawlah   mipuite ziritirna a kalpui mek a. IT lamah hma kan sawn zela,  kum 2017 atang hi chuan zirna in fee, bazar nan te, petrol, gas leh bill hrang hrang pek nan leh pawisa inthaw tawn nan digital service hi kan hmang deuh fur tawh dawn a ni.

Tuesday 6 June 2017

EI ZAWNNA & RAWNGBAWLNA

EI ZAWNNA & RAWNGBAWLNA                                                                                                                      -Chhungpuia Renthlei
 Phek hmasa  a nilo nachungin, he thuziak  tlar hmasa a nih avang te pawh a ni hmiang, "A hmasa in " han ti puak leh thuai mai ang aw!  A hmasa in kohhran chanchinbu buaipuitu ten,  kei  tehlul, anni hialin THALAITE INLENG zahawm taka   thuziak ve tura  min rawn sawm  hi a ropui ka va ti em !"Mi tling leh fel zawk te thlang lo va, engati nge kei kher min thlan le ?" ti chung a he chinchinbu kaltlanga an rawngbawl hna pawimawh tak hi Pathian leh a kohhran ho zarah tluang taka a kal zel theih nan duhsakna ka hlan mawlh mawlh e.

Tawi te a kan sawi deuh duah tur, "Eizawnna leh Rawngbawlna"  hi thil pawimawh tak pahnih, insu buai lo leh inhne rem taka kalkawp tur a ni tiin bul han tan phawt mai teh ang. Pakhat zawk dah pawimawh lutukna hian pakhat zawk a tihchhiat theih avangin fimkhur taka ngaihtuah chunga kalpui a pawimawh hle. Kohhran mipui, chhungkaw ei zawng tu nu leh pa  leh lehkha zir mek thalai te hian kan Eizawnna leh zirna hian kan Rawngbawlna a tihchhiat a rem lo ang bawkin rawngbawlna hian kan zirna leh eizawnna a tih chhiat a rem bawk hek si loh  avangin hun bi mumal tak kan siam a tul hle mai.

Khawvel inher danglam zelah kan zirna leh eizawnna te pawh tun hma anga tuk thuan leh zanriah chaw ei inkara zawh fel mai chi a ni tawh lo mawlh lo. YMA thiltum, "Hunawl hman that " tih hial pawh zawm ngaihna awm lo khawpin, hunawl hman that tur pawh kan nei meuh tawh lo chu ani ber mai. Hetih lai hian, Mi piangthar leh mi hman tlakin an daih bak , mi phurthar leh mi hman hman  inhmanna kawng inhawng khawpa tam  Rawngbawlna zau zawk  programme lah kohhran lama inhmang mi tan pawha inhman senloh khawpin a kum telin a pung thur thur mai si.Kan rawngbawlna tichhe lo turin zirna leh eizawnna lamah kan in control dawn nge ,Kan zirna leh eizawnna tichhe  turin rawngbawlna  lamah kan in control zawk dawn ? Kan eizawnna leh rawngbawlna ram ri hi engtinnge kan kham ang ? He lui kam atang hi chuan a then pawh kan sawi thei lo chu anih tak ber hi le.

Mahni zirna leh eizawnna ngaih pawimawh a tul lai pawh a rawngbawlna tih chhuanlama kalsan reng lo tur leh rinawm leh taima taka mahni hna thawh inzirtir hi atul tawh hle.Rawngbawltute hian kan zirna leh eizawnna tibuai lova kan rawngbawl hna kan thawh a tul.  Hetihlai hian kan eizawnna lam ngaihpawimawh lutuk avanga Pathian rawng kan bawlnaina tuar tir khawpa rawngbawlna kan thlahthlam chuan a pawi thui thei hle thung ang.


Channa tellovin Pathian rawng a bawl theih loh.Chan  ngam lote chuan Pathian ropuina leh  inpuanchhuahna an hmu  thei lo.Chan ngamna phenah Pathian ropuina hi a lo lang thin a ni. Pathian hian a rawngbawl hna hi rualpawl nan leh hunawl hnawhkhah nan lek chauha thawk turin min duh lo. Keini misual te min chhandama, chatuana nuna min pek avang leh malsawmna chhiarsen loha min vur avanga lawmthu sawi a, kan hun hlu tak pek hi  Ringtu te tih tur, a bat a kan bat a ni tih hi i kan hre reng tur a ni. Hemi hre renga EI ZAWNNA LEH RAWNGBAWLNA ramri kan kham phawt chuan  kan tisual ngai lo ang.

DIGITAL MEMORY

DIGITAL MEMORY                                                                      
                                                                                                             Er. Chhungpuia Renthlei

Digital khawvel ah hian hmasawnna a chak em em mai a. Media  hmasawnna chuan tam zawk a Data khawlkhawm mamawhna a rawn hring chhuak zel a. Heng bakah hian  nakina kan la hman mai tur tehna a la awm cheu bawk. Aw le, tun tum chu Digital khawvel a data dahkhawm tam lam Han tarlang leh zuai zuai teh ang hmiang han tarlang lawk ang hmiang.
 
BIT:Bit lampum chu  Binary digit a ni. Digital khawvel a data  tamlam tehna te ber leh tlem ber a ni. Bit hi  signal sang leh hniam emaw, ON leh OFF tehna a ni ber.  Bit  pariat (8Bit) hian 1 Byte a siamchhuak.         
 
BYTE:Byte khat hian  hawrawp   pakhat  a rawn siamchhuak.10 Bytes hi  thuziak  word  khat tlukpui a ni. 100 Bytes  hian sentence  khat  a  a siam ve leh a ni. Tichuan, Byte tam dan a zir zelin  digital khawvel a thil dahkhawl te hi  Kilobyte, Megabyte,Gigabyte  e.t.c  tih a ni  thin. 
 
KILOBYTE(KB):Kilo  awmzia chu 1000  tihna mai a ni a. Kilobyte chuan   1,000 Bytes khat a tluk tihna a nih chu. 1 Kilobyte  hian paper  pangngai  A4 size  thuziak paragraph  khat  a tluk a. Tin,  100 Kilobytes  hian  phek khat  a tluk bawk a ni.
 
MEGABYTE(MB):Megabyte hian 1,000 Kilobytes a tluk ve leh bawk. Tunhma  kum 2000 hmalam te kha chuan  Mega byte hi   data  tam thei ber pawla ngaih kha a ni thin.100 Megabytes  hian lehkhabu chhah tak  Encyclopedias volume khat a tluk a ni. Tin, 600 Megabytes hian  CD-ROM disk.a tluk bawk
 
GIGABYTE(GB): Gigabyte hian  1,000 Megabytes a tluk ve leh a. Kum 2000  chho vel thlng khan  Gigabyte hi Hard disk  data khawlkhawm tam lam tehna ber a ni thin. 1 Gigabyte hian  CD-ROM pahnih  a tluk a. Tin, lehkhabu bawma  lehkhabu yard 10 a sei rem khah vek a tluk bawk. Tin 100 Gigabytes library pakhat a  academic journals zawng zawng a thu a tluk bawk.

TERABYTE(TB): Terabyte hi a lian tawh khawp a  1 trillion bytes, emaw 1,000 Gigabytes a tluk a. Tunlai a Hard disk leh external drive khawlkhawm theih tam lam tehna ber a ni. 1Terabyte  ah hian  3.6 million 300 Kilobyte milem a leng zu nia ! Tin, Video fiah tak darker  300 zeta sei en tur a leng bawk Hei mai bakah 1Terabyte hian  Encyclopedia Britannica. Copy 1,000  lai a dahkhawm thei.Kumin 2017 thleng hian Terabyte hi  Data kan dahkhawm tam lam tehna lian ber  atan kan hmang mek a ni.

PETABYTE(PB): Petabyte hian  1,000 Terabytes emaw 1 million Gigabytes a tluk leh a. A khawlkhawm theih tam lam hi kan hriat theih phak bak a ni daih tawh mai. Lehkhabu bawm cabinet bawm 4 neiah  lehkhabu rem khat vek ila, chutiang lehkhabubawm  chu  20 million nei ta ila, Petabyte khat lek ah a khung theih vek tho anih chu mawle!
 
EXABYTE(EB): Exabyte hi 1,000 Petabytes tlukpui ani leh daih bawk. Khawvela mihring cheng te tawng ri zawng zawng hi record vek ta ila,  5 Exabytes ah a khung khawm vek theih dawn an tih chu maw le! A tam hle mai tih bak chu sawi fiah dan a awm hrih lo ve.
 
ZETTABYTE(ZB):Zettabyte hian  1,000 Exabytes a tluk leh cheu mai bawk.Tunah tak hi chuan Zettabyte tamlam hi kan khawvel thil nen khaikhin theih mai pawh ala ni lo.
 
YOTTABYTE(YB):Yottabyte hian  1,000 Zettabyte ala tluk leh bawk. high-power broadband hmangin chak takin internet ah kan duh duh download ta ila, 1 Yottabyte  download tur chuan   11 trillion years kan  mamawh ang. A tam hle a ni tih hairual a ni lo e.
 
BRONTOBYTE(BB): Brontobyte hian 1,000 Yottabytes a tluk leh bawk. Hei phei chu tam tak a ni ringawt tawh mai. 
 
GEOPBYTE(GPB):  Geopbyte a la awm cheu mai le !. Hei hian t 1000 Brontobytesa tluk leh ta! .  Geopbyte hian 15267 6504600 2283229 4012496 7031205 376 bytes a tluk hial anih chu!

Aw le, Geopbyte te hi chu keini damchhung hi chuan kan hmang pha lo mai thei. Hmasawn tawpintai neilo, Digital khawvelah kan cheng a, kan rin phakbakin mamawhna hian digital data khawlkhawm tam lam hi a hring chhuak zel a,  kumin  Phone memory, pendrive, harddisk e.t.c lian tak emaw kan  te hi nakumah chuan  a aia lian a rawn chhuak zel dawn anih ber hi maw ! Engpawh nise, Keini tan chuan mobile phone leh computer a kan thil dahkhawm te hi a tam lam aiin, a pawimawh em tih hi a pawimawh ber fo tih hi hre phawt mai teh ang u.


TELEVISION LEH IT

TELEVISION LEH IT                                                                                                                                                                                       Er. Chhungpuia Renthlei

Ri(audio) mai bakah hlimthla (video) a tichhuah theih avanga  khawvel mipui ngainat leh lawm hlawh em em, khawvel mipui nun a tha lam leh chhelam hawi pawha  kaihruai thei TELEVISION hi  Kum 1926 ah khan a hmasaber atan John Logie Baird chuan London khawpui atangin a siamchhuak a. Kum 1985 atangin Mizoramah television a rawn lut tan a, kum 1991 ah Sky Link (Best Vision) in Cable TV rawn thlung tanin STAR TV Programme kan en  tan ve a ni.

Awle, kan hriat theuh angin Cable TV hian kan khawtlang nun leh kan sakhua thlengin min nghawng nasa hle a, vawiin thlenga kan buaipui ber pakhat a ni. Kum 1991 ah khan Mizoram pumpuiah T.V. 4114  chauh a awm laiin tunah chuan Aizawl khawpui chhunga chhungkua za zela 98.923% te hian T.V. an nei der tawh mai. Aizawl khawpui pawna chhungkua za zela 85.6% hian T.V. kan nei tawh bawk a ni. Hemi awmzia chu Mizorama chhungkua zawng zawng deuh thaw hian T.V kan nei tawh tihna a ni.

 Khawvel hmasawnna in aken tel tlat anih avangin Electronics Media lamah khawvel a intlansiak nasa em em tih kan hre theuh awm e. A bik takin Cable Televison phei hi chuan kawng hrang hrangin keini mizo mipui tehmasawnna leh changkanna tam tak min thlen mek a. A bikin kum 1990 chho atanga Cable TV leh inbiak pawhna awlsam zawk kan neih te hian hmasawnna min thlen nasa hle a ni. Ram changkang zawk leh hnampui zawkte tihdan leh khawsak phung kan hmuin leh kan hre zung zung a, chu chuan nasa takin changkanna leh hmasawnna kawngah kan nun a hruai mek a ni.

Kan insak dan leh a vel kan enkawl dan te, kan incheina leh hriselna kawnga hma kan lak naah te, ram enkawlna leh sawrkar kalphung ah pawh a tha zawngin inthlakthlengna (change) nasa tak kan hmu a ni. Mizoram sawrkar thuchhuahin a tarlan danin “Information Technology hi Mizorama hmasawnna leh changkanna thlentu chak ber leh changkang ber a ni” an ti hial hi a awm ngawih ngawih a ni.

Mizoramah LPS Vision leh ZONET cable TV Operator te’n News an pekchhuak thin te hi vawiin thlengin mipui te innghahna ber a ni . Local News mai bakah BBC, CNN, NDTV etc te atangin khawvel chanchin thar ber ber kan hre thei  zel mai anih hi. Samsei lamin Fashion TV leh Korean Film an  en  nasa em em a, Paris leh Seoul khawpuia an thuamte an han entawn ve thuai a. Mahse le, fûr a lo ni a, lamlianah tui a tling piu piau a, an nalh tih ngaihtuah ve loin lirthei an lo khalh si a, an han chil per  leh chiam lawisi te hi  a nuihzat thlak nge a huatthlala awm pawh hriat thiam ahar thin zawng anih hi.

 IT lama hmasawnna in Internet a rawn hring chhuak a, Mobile khawvela cheng kan thalai te chuan  Internet pack  thun nan cheng tam tak nitin kan seng ral mek bawk. Youth Icon a lo lar a, zoram mipui in kan  ngaihsak em em a, Mizo Idol a lo chhuak a, kan buaipui leh dual dual a. Europe khawmualpuiah leh khawvel pumah inkhel lar deuh a awm chuan kan mit leh beng chuan Mizoram chhuahsanin Europe khelmualah  kan mit kan fuk tir leh bawk a.  Television leh IT zet  hi chuan  kan mizo nunphung hi hrui lovin min chaih kual nasa hle zawng anih hi !


Aw le, Cable Television leh IT  hmasawnna hrang hrang te hian abikin  Mizo thalaite hi khawvel pang lehlama thil thleng hre lo thei loin min umzui zêl tawh si. Kan mizo khawvel ah erawh changkanna leh nun siamthatna lam hawi khawvel pang lehlama thil thleng ang thil thleng tlem leh lawi si. Sawi thiam pawh a har e. Nu leh pa mai bakah Electronics media hmasawnna  sawichhetu tam tak te hian an fa nu leh an fapa te  hi  Cable Television leh IT  hmasawnna hrang hrang tukhum chhawn tir an tum fo thin. Hei hi  a fuh lo mai bakah a theih loh tih hi  han sawi tel hranm teh ang.  Khawvel  piankeng anih tlat avangin  khawvela kan la chen ve chhung hi chuan kan  tlanchhiatsan thei lo va, kan mit leh kan beng kan hup thei hek lo tih hi pawm  thiam mai hi a fin thlak zawk. A pawimawh ber erawh chu,Kan inchhungkhur leh keimahni dinhmun hrechian hi a ni. Cable Television leh IT  hmasawnna in a ken tel internet leh smart phone ah hian thil tha leh tha lo tam tak hmuh tur a awm a, kemahni in kan zir phawt chuan thil tha tam tak hriatna hnar a ni a, a keni hi kan pawimawh hle . TV leh IT  hmasawnna hian nang leh keia mamawh tam tak a rawn parchhuahpui a ni tih hi hi hre reng ila , a thlir dan  leh hmandan lamah fimkhur thiam   ang u.  

CYBER CRIME SCENERIO IN MIZORAM

CYBER CRIME SCENERIO IN MIZORAM
  
Er. Chhungpuia Renthlei
NIELIT AIZAWL
Mizoramah Cyber crime thubuai hi kum tina pung zel a.   Cyber crime thlen chhan tam ber chu phuba lak nan emaw, hlimhlawp nan emaw, sum leh pai hlawhchhuah nan emaw tih a ni  tlangpui. Tin, hlimhlawp nan leh huat zawngte tihmualpho nan cyber crime hi tih a ni deuh ber a, pornography (saruak thla lak) leh copyright buaina a langsar hle bawk.


MIZORAM A CYBER THUBUAI ZIAH LUH HMASAK BER:
 Thudawn danin, Mizoram a Cyber Crime thubuai ziahluh hmasak ber chu May 20, 2009 kha a ni. Reverend pakhat chuan SP Aizawl hnenah FIR a submit a. He FIR-a a lan dan chuan mi tu tih hriat loh ten a Email Password (HOTMAIL) chu lo thlak sakin, a Email Account hmang chuan a thian hrang hrang mi engemaw zah hnenah; amah chu London a zina, a wallet ti bo vek leh Hotel Bill pawh pek tur nei tawh lo anga in sawi in, pawisa US Dollar 2500 chu Western Union kaltlanga puk tir turin an lo dil tih a hrechhuak a, hemi chungchangah hian action la turin Police hnenah a thlen. He thilsual tih tumtu te hi Foreigners (Nigerian) lam mi ni a hriat an ni nghe nghe a ni.

CYBER CRIME STATISTICS  2009-2015
Mizoram Police hnuaia Cyber Crime Cell chhinchhiah danin  Mizoram-ah kum 2009 atanga kumin 2014 inkar chhung khan Cyber Crime thubuai 37 ziahluh a ni. Thubuai ziahluh tam ber chu saruak thlalak leh mipat hmeichhiatna hmang lai video thehdarh chungchang a ni.
 kum 2009  ah                        2
Kum  2010-ah                        3
Kum  2011-ah                        5
Kum  2012-ah                        4
Kum  2013-ah                        9
Kum  2014 (Upto August)  14.
Kum 2014 May 21 khan Mizoram Police, SP CID (Crime) hnuaiah Cyber Crime Investigation Cell din a ni a, helama harsatna neih chuan Police Station hnai berah FIR thehluh theih a ni a, hemi bawhzui hna leh hnuchhui hna hi Cyber Crime Cell hian an thawk thin.

ENGVANGIN NGE CYBER CRIME MIZORAMAH A AWM ?
Cyber crime thlen chhan tam ber hi pawisa duh vang te, phuba lak duh vang te, hlimhlawp bawl duh vang te leh intihtheihnana hman hrim hrim duh vangte a ni tlangpui. Mizote’n Cyber Crime kan tih chhan tlangpui chu hlimhlawp bawl nan leh huat zawngte tih mualpho nan a ni.    

MIZORAMA CYBER CRIME LARZUAL TE
1. PORNOGRAPHY (SARUAK THLALAK)
Tunlaiin, Computer, Internet leh Mobile Phone-ah kan Mizo nula/tlangval sex video hmang lai leh saruak thlalak hmuh tur tam tak a awm ta mai hian kan society a barakhaih hle a ni. Mizo nula saruak thlalak tam zawk hi an duh vang renga thehdarh an nih a rinawm loh. Mituten emaw an thlalak, an nawhreh tawh hnu, an lo lak chhuah sak avanga darh ta niin a lang.
Hetianga mi saruak thlalak phochhuaktu leh thehdarhtute hi dan hmanga hrem theih an ni. A hremna dan chu IT Act, 2000 (Section 67) hnuaiah a ni a, A vawi khat thiam loh chantirna-ah kum 5 lung in tan bakah pawisa Rs. 1,00,000.00 thleng chawitir theih a ni a, vawi hnih thiam loh chantir a nih chuan kum 10 thleng lungin tan bakah pawisa Rs. 2,00,000.00 thleng chawitir theih a ni.

2. COPYRIGHT LEH PIRACY
Mi tu pawh, a neitu phalna la lova Lehkhabu, Video Film, Audio Cassette leh Computer Software te lo Copy chhawn leh sumdawn nana lo hman hi COPYRIGHT dan kalh a ni a, “PIRACY” an ti. Heng hi dan bawhchhiatna sual lian tham tak a ni.
Hetiang tihching hi Mizoram chhungah tam tak kan awm:
1.      Kawng sira CD/DVD zuartu te leh an zawrhlai Movies te
2.      Kawng sir leh Bazara SIM Card nungsa zuar tut e
3.      Video Library neitute leh an movies kawl laite;
4.      Computer zuartute leh an Computer hralh ruala Pirated Software an thun tel ziah te;
5.      Mizoram chhunga Computer Institute neitute leh an Software hman lai te;
6.      Sorkar Office-a Software an hman tam zawk te;
7.      Printing Press neitu te leh an Software hman te;
8.      Computer neitu te leh an Software hman zawng zawng te,
9.      Mobile Phone chhunga hla dah zawng zawngtu te,
10.  Phalna nei lova Cable TV Operator ten Movies an chhuah zawng zawng te,
11.  Phalna nei lova English/Hindi/Korean Film te Mizo tawnga lettu leh a zuartu zawng zawng te,
12.  etc., sawi tur a tam mai sawi sen a ni lo ang.

Heng dan bawhchhetute hi dan anga hrem theih an ni a, a hremna dan chu Copyright Act 1957 (Section 51/63B) hnuaiah a ni a, ni 7 (days) atanga kum 3 (years) thleng lungin tan theih a nih bakah pawisa Rs. 50,000 atanga Rs. 2,00,000 thleng chawi theih a ni. Mahse, sumdawn nana hmang lova personal copy atana hmangtu chu lungin tang lovin pawisa Rs 50,000 thleng chawitir theih a ni.

3.INTERNET/ E-MAIL/ MOBILE PHONE HMAN KHAWLOHNA
Mizoram chhunga Chanchinbu leh Cable TV kal tlanga fakselna, ka vei zawng leh mipui aw programme-ah te hian SMS leh E-Mail hmangin kan huat zawng sawi chhiat nan leh tihmualpho nan kan hmang nasa hle. Hetiang platform lo siam saktute leh titute hi dan bawhchhetute an ni a, dan anga hrem theih a a ni.Computer, Internet, e-Mail leh Mobile phone hmanga intihmualpho leh intih-hmingchhiatna hi “Cyber Defamation” an ti a, hei hi Cyber Crime chikhat a ni. 

Heng bakah hian Computer, Internet, e-Mail leh Mobile phone hmanga mi vau leh tih thlabar hi “Cyber Stalking” an ti. Mi tu emaw, a hnathawhna hmuna a awm lai emaw, ama chenna ina a awm lai emaw, khawi hmun pawh ni se a tihlauthawng zawng leh tithlabar zawnga phone leh thuziak hmanga vaute hi dan bawhchhiatna sual a ni.
Heng dan bawhchhetute hi hrem theih an ni a, a hremna dan chu IPC (Section 503) hnuaiah a ni a, a hremna chu lungin kum 2 atanga kum 7 thleng tan tir leh pawisa tam tham tak chawitir theih an ni.

4. MOBILE   SIM CARD
Mobile Phone connection hi ID Card leh Thlalak tel lo chuan pek chhuah theih a ni lova. Mahse Reseller thenkhat ten mi voter’s ID leh thlalak hmangin SIM Card tihnunsa an zuar thin. Hetianga SIM Card tih nungsa zuartu te leh mahni hming nilo SIM Card hmangtu zawng zawng te hi dan bawhchhetute an ni a, hrem theih an ni.

 Tin, kan SIM Card hmanlai hi clone theih a ni a, clone anih chuan kan number hmangin midangin sual rawng an bawl thei a, SMS leh Call pawh an duh duhin an siam thei a ni. Chuvangin kan Mobile Phone te hi SIM card telin Unauthorized Service Centre-ah siamtir tura pek mai mai tur a ni lo.

Hetianga SIM Card tihnunsa zawrh leh lei leh cloning hi dan bawhchhiatna sual lian tak a ni a, dan bawhchhetute hi hrem theih an ni. A hremna dan chu IPC (Section 507) leh IT Act (Section 66) hnuaiah a ni a, a hremna chu lungin kum 2 atanga kum 7 thleng tan tir leh pawisa Rs. 2 lakh thleng chawi tir theih a ni.

5.  E-MAIL LEH SMS HMANGA INBUMNA
E-Mail leh SMS hmanga inbumna hi tunlai khawvelah a hluar hle, chu’ng zingah chuan “Nigerian Scams” hi a lar berte zinga mi a ni. Chu’ng an thu thawn tlangpui chu
“Pawisa tam tak i dawng a, i bank account min hrilh la, kan rawn deposit dawn nia
Lottery i man a, a processing fee $ 4,000 hi he account number-ah rawn deposit rawh….”    
Mizoram chhungah hetiang inbumna avanga tuar chhungkua an awm nual tawh a, chung zingah chuan in-leh-lo chan ta sawi tur an awm nual bawk. Heng in bumna lakah hian i fimkhur ang u.
Hetianga E-mail neitu hming dik tak hmang si a, midangin thil tha lo tih nan an hman thin hi “E-Mail Spoofing” an ti a. Hei hi dan bawhchhiatna sual a ni a, hrem theih an ni. A hremna dan chu IPC (Section 463) hnuaiah a ni a, a hremna chu lungin kum 2 thleng tan tir bakah pawisa chawitir theih an ni.

5. CABLE TV NETWORK LEH LOCAL CHANNEL
Mizoramah kum 1990s chho vel atang khan Cable TV Network kan nei tana, tunah phei chuan Local Channel neiin mizo programme leh film tha tak tak chhuah thin a ni. Cable Television Networks Acts, 1995 leh Cinematograph Act, 1952 danin a phut angin eng film pawh mipui hmuha chhuah a nih hmain Central Board of Film Certification (CBFC) an pal tlang ngei ngei tur a ni a, a chhuah dan tur pawh category hrang hrang thliar a ni: