Wednesday 11 October 2017


INFORMATION TECHNOLOGY LEH TUNLAI MIZO THALAI TE
  Er. Chhungpuia Renthlei,  
 
Information Technology, IT  ti a kan sawi mai thin hi  Computer leh electronics khawvel a networking, hardware, software, Internet  leh  electronics bungrua hrang hrang  siam dan,  hman dan  leh hmasawnna  sawina a ni.IT hian office automation, multimedia leh telecommunications te a huam bawk  Information Technology hiana huam zau em avangin  sawi vek sen a nil ova, ngaihthlak vek peih pawh a ni lovang. Chuvangin, tun tumah hian Information Technology khawvela keini mizo thalai ten kan hriatlar leh a tak ngei a kan nunpui mek Social networking, Mobile , Cybercrime, IT Education leh
E –governance  chungchang  kan thlur  ang.
Awle, Tunlaiin khawvel ram hrang hrang te’n an ram tih hmasawn zelna atan Information Technology hi hmanrua atan an hmang nasa tih chu haider rual a ni ta lo. India ram Sorkar pawhin nasa taka hma lain kum 2008 daih tawh ah khan  khawvela ‘IT Super Power’ nih a tum  hial anih kha.  India mi tawh phawt chu Computer thiam turah khawvel mite’n min lo ngai ta hial a ni. Chuvangin keini mizo thalai tan pawh Information Technology hi kan nunkawng hruaitu pawimawh em em a lo ni ta. 
Indian Talent + Information Technology= India Tomorrow               (Gujarat CM)


UNIT  1 : SOCIAL NETWORK  LEH THALAITE

SOCIAL NETWORK  HI ENGE NI ?
Social network chu Social network websites kaltlanga khawvel hmun hrang hranga mite kan inthlunzawm a,  hmun leh hmun a  awm ho ang maia  thian hrang hrang kan insiam theihna, kan inkawm khawmna, chanchinthar, thu leh hla, Advertisement, document pawimawh, thlalak, video, invitation Card e.tc   kan inthawnna   te  hi a ni.

SOCIAL NETWORK WEBSITE HI ENGE NI ?
Social network  website  chu Social networking tan bik liau liauva siam websites te hi an ni. Tunah hian facebook hi Social network website  lar ber  a ni a, Social network dang te chu MySpace, Google,  Orkuts, twitter, Linkedin, yahoo e.t.c te an ni. E-Governance hlawhtlin nana Social network  websites te hi  tangkai zawka hman hi sorkar pawhin ngai pawimawh hle tawh a ni.Social network website hmanna hlawm lian deuh te:
  1. Thian insiamna leh inkawmkhawmna.
  2. Thlalak phochhuahna
  3. Political  discussion
  4. Education & hnazawnna
  5. Sorkar  thil pawimawh buaipuina  

SOCIAL NETWORK  KAN HMAN THEIHNA LANGSAR ZUAL TE :
1. Sorkar leh mipui  thlunzawmtu  :
Sorkar leh mipui mai bakah sorkar  leh  sorkar hna peng hrang hrang thawktu te hnenah  inbiak pawh tawnna kawngka zau tak a hawng  thei a ni. Inkaihhruina dan fel tak hnuaiah Sorkar  hmalakna hrang hrang leh  mipuite hriat atana pawimawh  ziahna documents hrang hrang awlsam takin mipui ten kan en theih phah dawn bawk a ni.Hlawk  zawk leh  awlsam zawka sorkarin hna a thawh theih nan social network hian sorkar chu mipui te hnenah a pawt hnai anga, sorkar dawr tura mipui te va kal tawh lovin kan  hnenah sorkar a rawn kal tawh zawk dawn a ni.

2. Political Issues
Political  party manifesto zirchianna leh  mipui hnena puanzarna atan  social network hi a tangkai zual zel dawn a ni. Ramchangkangah chuan Social network hmang hian  Cyber Arena ( internet kaltlanga inchaltauhna hmun )  an  siama, Election campaign na hmun pawimawh takah sorkarin a hmang thin.

3. e-Participation :
e participation hi e governance thil tum pawimawh tak a ni. network tangkaina  pawimawh tak zing a mi a ni. A hmuna kal kher lova kan telve theihna tura internet  kaltlanga  sorkar, NGO  leh   Sumdawnna lam a meeting  leh thupawimawh sawikhawmna  a kan telve na hi a ni . Keini pawh hian  kan duh phawt chuan kan siam thei a, nakin lawkah chuan  sorkar department leh political party ten kaihruaina mumal tak nen Cyber arena hi kan la siam ngei a rinawm. 

4.Social Platform & citizen Interconnectivity
Social network  hmang hian   kan inkawm khawm thei a, thu pawimawh leh ti ti hrang  hrang  kan sawi ho thei. Mahni awmna hmunah  hmun leh hmuna inkawm khawm ang maia platform min siam sak theih avang hian  social network   hi khua leh tui  min thlunzawmtu leh  min phuar khawmtu pawimawh tak a ni.

2. e- Education
 Social networking  hmangin zirlai ten Group an siam thei a, zirlai  leh zirtirtu te nen  zirlai subject hrang hrang an sawi ho thei a ni.Tin, zirtirtu tello pawhin zirlai ten Assignment, Homework leh  zirlai kaihhnawih pawimawh hrang hrang an sawi khawm thei bawk.

5. Information delivery Outlets
Sorkar in leh mipui kan indawr tawn theihna atan leh Mipui te hriat tur atana sorkar in a duh  social network hmangin kan pho chhuak thei.Social network  hmang hian  pawl hrang hrang Kohhran, YMA, political party, Zirlai, sorkar hnathawk, sumdawng etc tan hian group  awmze nei tak kan siam thei. Pawl hmalakna, committee kohna, agenda, finance report  leh meeting minute hrang hrang kan tarlang thei. Sorkar leh Pawl hmalak mekna leh hmachhawp te uar takin kan tarlang thei bawk.

6. e-Advertisement
Sorkar leh mimal sumdawngtu ten Advertisement phochhuah na atan  social network hi an tangkai hle mai bawk.

7. E Clinic:
Social network kaltlang hian a hmun khera kal ngai lovin doctor kan rawn thei a, doctor rawn hun, leh rawn hun rei zawng  mumal tak bithliahin  awlsam zawk leh sum seng tlem zawkin damdawi kan kai thei a ni. Kan natna engkim kichang takin kan sawi thei a, doctor ten an hunawlah uluk takin a lo zir chiang thei bawk ang. 

SOCIAL NETWORK CHUNGCHANGA  SORKAR LEH MIPUI TE MAWHPHURHNA

1. Social media policy tha tak sorkar in a duangchhuak tur a ni ( E- Readiness) : Democracy  kan nih miau avangin social media kaltlanga sorkar a kan lungawilohna te, sorkar hmalakna kawng hrang hranga kan duhkhawp lohna te  mipui ten kan sawi thei a, heivang hian  mipui te huapzo ni thei turin sorkar tha chuan mipui te tan Social media policy  uluk takin a duang anga,  uluk takin mipui te mamawh phuhruk turin ruahmanna te hi a ennawn fo tur a ni. Tin, keini a hamngtu te pawhin  awmze nei takin, inbuatsaihna fel tak kan nei tur a ni.

 2.Sorkar leh khua leh tui ten kan rilru leh nundan kalphung kan herrem tur a ni
(Change Mangement ) : e -governance hnuaiah chuan keini mipui te hi  cyber citizen kan ni a, khua leh tui tha ni zel turin social network  kan hmang tangkai tur a ni.  Heivang hian kan nunphung leh hnathawh kalphung  IT lama herrem thei tura tan lak  hi keini democracy mipui te hian kan mawhphurhnaah kan nei tur a ni.Tin, Sorkar hian  ruahmanna mumal leh fel tak nen social media policies a duan a tul a, Social network kaltlanga sorkar kan dawr leh ngaihdan kan sawi reng rengin fimkhur tak leh thuhnu dawn takin thil kan ti tur a ni.

3.A tha leh tangkai zawnga social network kan hmang tur a ni : Social network hi khandaih hriam tawn ang maia thilti thei anih avangin  a fawnga  vawna tangkai taka kan hman loh chuan mualphona tlangah min khengbetin  zahna kawr ruam thuk takah min vawrh thla thei tih i hre reng ang u. Keini thalai te hian IT hmanrua changkang  tak tak  pawh hmang ila  kan zahawmna leh  himna tichhe hial khawpa kan leklam chuan  hmasawn lam aiin tlakchhiatna  lam kan pan thei a, mite ngaihsan aiin ngaihnep kan ni thei bawk.Hawh u,mizo thalai te hian kan phak tawk ang zelin  Social network  hi  tun aia tangkai leh hlawk zawk hian  i hmang hram hramg ang u. Hetianga kan nunphung  kan in her rem phawt chuan  sorkar leh mipui, sorkar leh sorkar, sorkar leh sumdawngtu te, sorkar leh chanchinbu mi, chanchinbu mi leh mipui te tan social network hi a tangkai zual zel ngei ang le.
           

UNIT  2 :  MOBILE  PHONE  CHUNGCHANG

Khawvela mobile phone hmasaber  chu Motorola  company  siam  DynaTAc mobile phones a ni a, Motorola  DynaTAc mobile phones  hi  pound 2 zeta rit,  Brick  tia zet maia lian ani a, a battery  charge  full nan hian darkar 10 zet a ngai a,  hei hian minute 30 chauh a daih  leh nghal. a siamchhuak tu chu Martin Cooper-a  aa ni.  Amah hi Motorola company tana research  ti lai mek a ni. Khawvela Mobile phone  hmanga inbiakna hmasa ber Kum 1973  April 3 kha a ni. Hemi ni hian  Martin Cooper-a chuan  ama siam chhuah, khawvela mobile phone hmasaber, DynaTAc mobile phones hmangin  Bell laboratory  a phone a , a thusawi chu "I'm ringing you just to see if my call sounds good at your end."( Nangmahni lamah khan ka tawng ri hi a fiah that leh that loh hriat nan ka rawn call  che u a nia ) tih mai a ni.

Khawvela SMS   hmasa ber  chu  “ Merry Christmas “ tih thu hi  a ni. Khawvela SMS hmasa ber thawhtu hi kum 22 a upa, Software programmer ni bawk Neil Papworth-a  a ni.   “ Merry Christmas “ tih thu hi  computer atangin a thianpa Richard Jarvis-a Vodafone  ah  december 3, 1992 khan a thawn a ni.Mobile phone atanga mobile phone danga SMS  hmasa ber chu kum 1993 khan Finland  ram ah thawn chhuah a ni bawk.

 

Mobile phone  hmanga  thla latu hmasa ber chu  Philippe Kahn-a a ni. kum 1997 khan  a fanu piang hlim thla  damdawiinah a la a, hei hi mobile hmanga thlalak hmasa ber a ni. Tin, Kahn-a hi  Khawvela  camera phone siamtu hmasa ber a ni . Tin, Khawvela Mobile phone camera  nei  hmasa ber mipui ten kan lei theih turin  Kum 2000 November thla khan Sharp Company chuan  Japan ramah an siamchhuak a.  He mobile  hi Sharp J-SH04 tiin an vuah a, he phone camera hian  110,000 pixels resolution a  nei .

Khawvel hmun hrang hranga  Mobile neitu ten kan mobile phone kan hmanna common ber chu  Phone call emaw SMS thawn emaw ni lovin, Dar engzat nge tih hriatna a ni e an tih tlat chu maw le ! 
Tin, Khawvela tooth brush an hralh chhuah aiin Mobile an hralhchhuah hi zu tam daih zawk a. mi thiam te chuan  khawvel mipui te  hian tooth brush aiin mobile an ngai pawimawh zawk niin an sawi bawk. Khawvelah hian  6.8 billion  mipui kan awm a, 4200 million chauhvin tooth brush kan neih laiin 5.1 billion ten mobile kan nei thung.  Tooth brush nei aiin mobile nei kan tam zawk anih chu.
Mobile phone  hian electromagnetic waves  a pe chhuak reng ,  heng wave hian  feet 20 a hla thleng a khawihbuai thei. Kan thluak hian  kan beng dinglam a hnaih zawk avangin Mobile kan hman reng rengin kan beng veilamah kan hmang tur a  ni tiin mithiam ten an sawi

Tunah hian    khawvela  Industry  thang chak ber chu mobile phone industry  hi a ni. Tin, Nokia 1100  hi khawvela  Mobile phone  model hralh hnem ber a ni. Nokia 1100 hi Finland atanga siamchhuah a nia, 250 Million aia tam daih an hralh chhuak a,  electrical gadget top–selling  awm tawh zawng zawngah  hralh hnem ber ala ni.
Tunlaia kan hman lai mek Mobile phone changkang tak tak Smart Phone kan tih  mai ho hi  kan hre theuh awm e. Khawvela Smart phone hmasa ber siamtu chu BellSouth Cellular company a ni. kum 1993 khan  Florida Wireless World Conference ah tlangzarh a ni.  A hming ah Simon tiin an vuah a,  a design tu hi IBM ( International bussiness Machine )  ani.
           
MOBILE PHONE LAMA MIZORAM DINHMUN
Kum 2011 February thla  daih tawh khan Mizoram ah Mobile Phone hmangtu 508,439 an chuang tawh a chhut a ni. Kum 2011 Statistic Abstract in a tarlan dan chuan Mizorama Mobile pe chhuaktu te zingah Airtel chu Subscriber ngah ber niin 197,310. an nei. Reliance in dawt in 134,836 ; BSNL 90,293 ; Aircel-86,000 an za vai a belh khawm hian Mobile Phone Subscriber zat chu 508,439 ani. ni.
                                                                                                      
Mizoramah kum 2012 March thla thleng khan mobile phone connection 7,01,959 a awm niin tun tum Assembly House-a pharh tak ‘Mizoram Economic Survey 2012-2013’ chuan a tarlang a. Mizoram mipui  zawng zawng 10,91,014 atanga chhut -in 64.34% in mobile phone an nei tihna niin, mi pathum awmkhawm zingah pahnihin mobile phone nei zel ang an ni. Mizoramah Mobile Tower 514 a awm  a ni
Tunah hian August, 2013 a thleng leh tawh a, tuna a thanna rate anga thang tura chhut hian mobile phone nei 8,51,664 awm tura ngaih theih a ni a, hemi ang hian Mizoram mipui 78.06% ten mobile phone an nei tawh tura ngaih a ni.Heng connection neitu zingah hian hmang tawh lo an awm thei a,  chuvangin thla khatah bill atan a tlem thei ang bera chhutin Rs. 200 theuh pawh chawi ila, mobile phone bill atana thla khata Mizoram sum hman chu 14,03,91,800 (vaibelchhe 14.03) zet a tling tihna a ni.
Heng tehcnology hmang hian mi tam takin research beiin, thiamna sang zawk leh ropui zawk an khum mek a. Hetih rual hian mi thenkhat erawh chuan mahni leh midang intihmualphona atan te, thu dik lo leh maksak vawrhdarh nan te, mi nupa leh chhungkaw tihbuai nan te, mia harsatna siam nan te an hmang ve mek. Tumah inkhap sen a ni lo va, Chuvangin technology thar kan hman dan hi uluk lehzuala kan chik a, kan fimkhur a ngai hle a ni tih hi mimal tinten kan hriat a pawimawh a ni.

UNIT  3 : CYBER CRIME LEH  THALAI TE                           
Cyber Crime awmzia chu Information technology khawvela   hmanraw hrang hrang  Computer, Mobile  leh   network  kaihhnawih  hmanraw hrang hrang hmanga thil sual tihna zawng zawng  hi a ni.Tin,  Mobile , Television leh Internet kaltlanga  thilsual tih  ang chi zawng zawng a huam bawk.
Awle, kum 2013 kum  tawp lam  Pathian zarah kan chuangchhuak ve leh ta hlawl mai.  Mizo thalai  lehkha thiam chin ten  Information technology kan hmang thiam tan dawn  chauh emaw kan tihlaiin chanchinbu leh media hrang hrangah  Cyber crime chungchang kan hmu in kan chhiar zing ta malh malh hle mai. Mizoram police ten theih tawp chhuahin Cyber khawvelah hnuchhui hna an thawk mek bawk tih te hial kan hre leh zel bawk a,  Tunlai Cyber khawvelah hian mi tupawh a tuartu kan nih theih tawh avangin kan fimkhur tlan a tul tak zet zet a ni. 
CYBER CRIME LAKA FIMKHUR A NGAIHNA  LANGSAR TE
Computer hmang thinte tan:
  1. computer hi ‘password’ hmangin i venghim ngei ngei tur a ni a, midangin an duh hun apiangin an hawng thei tur a ni lo. I private data an lo ru chhuak palh thei . Computer-a file i delete tawh hi a thiam tan chuan ‘recover’ leh theih a ni tih hriat tur a ni
  2. Public computer (cyber café etc) ah private data leh midang hriat atana i duhloh ang chi reng reng chu dah loh tur a ni .
  3. Antivirus tha tak hmang la, update reng thin ang che .Pen drive i hman reng rengin i computer-ah virus a luh loh nan fimkhur ang che
  4. Virus executable file hi folder icon angin an awm ve thin a, folder emaw tia hawn dawn chiah hian virus kha a lo run thin a ni2 (e.g., new folder.exe)
  5. computer-ah nangma personal codes (passwords etc) i dah tur a nilo, i thinlungah i vawng reng tur a ni

Mobile phone hmangtute tan:
  1. I mobile phone kha zahmawh rawngkai thlalak nan hmang suh ang che, i tum loh deuhin i mualpho thei a nia, ser reh thei tawhlo i nei mai ang . I ngaihzawngin thla lakpuia a sawm che chuan midangte hmuh atana i duh loh chuan laktir suh ang che, nakinah nangmah ‘blackmail’ nan a la hmang mai ang
  2. I mobile connection kha nangma hmingin i register tur a ni. Nangma hminga register a nih loh chuan man theih i ni
  3. I photo ID etc kha mobile connection siamtir nan midang hmantir suh ang che.
  4. I hminga mobile connection siam a nih a, kha mobile kha thilsual (Midang vau leh rikrap etc) tih nan hman a nih chuan man theih i ni ang
  5. I mobile phone-ah khan ‘pirated’ hla/ videos reng reng dah suh ang che Zahmawh lam thil video dah nan hmang suh ang che.I phone a chhiatin authorised dealer ah chauh siamtir tur a ni. A part thalai an ruksak theih che bakah i thil delete tawhte thlengin a haihchhuah theih tih i hre tur a ni
Internet hmang thinte tan:
  1. Website i hriat ngailoh atanga i lak software hmang mai mai suh, virus a awm tel thin. A bikin ‘porn site’ leh ‘software cracking site’ velah hian virus a tam.
  2. Website i hriat ngailoh-ah in ‘register’ mai mai suh. I email kha mi tute emawin thil rawn thawn nan che an hmang let thei a nia
  3. e-mail i hriatchian loh hawng mai mai suh, i hawn veleh i computer a khawih pawi palh thei Chatting i ti emaw, social networking-ah emaw nangma nihna diktak pho lang ngai suh ang che I
  4.  personal codes: Bank account number/ password etc e-mail/ SMS/ chatting emaw hmangin thawn ngai suh ang che. e-mail hi hacker tamtakin an lo chhiar ve reng thin tih hriat tur a ni
  5. Public computer i hman chuan i hman zawhah i browsing history/ cookies zawng zawng i paih vek tur a ni.I password phei chu ‘save’ miah loh tur a ni
Social Networking hmang thinte tan:
1.       Nangma chanchin kimchang reng reng social networking site-ah dah suh ang che. Mi i la hriatchian lohte hnenah i chanchin hrilh vak suh la, biak dan chin tawk hria ang che  I thlalak reng reng, midang hmuh atana i duhloh chu dah reng reng suh. Nakinah kawppui dang i la nei thei a ni tih hria la, fimkhur thiam ang che
2.       I mi hriatchiante chauh lo chu ‘Friends’ angin pawm lo ang che . I thiante chanchin kimchang pawh dah loh a tha, hlauhawmah an awm ve thei .
3.       I thil thawn reng reng hi midang kutah a awm tawh tih hria la, i duh thu ngeiin i paih thei tawh kherlo.
4.       I paih emaw i tih lai khan a site neituten an kawl tha reng thin a nia. Social Networking atang hian inbiak tlangnel a awl hle a, a tak taka inhmuh kher tum a thalo. Inhmuh kher i tum a nih pawhin hmun ualau chauh i thlang dawn nia.
5.       I lan that berna thlalak i dah thin a, midangin an rawn fak che hian lawmna vak tur a awm lo. An rawn fak che khan nangmahah nuam tihna a awm a, khami khan i duh loh thlengin a hruai ang che .

Tunah hian  Cyber  Criminal Detector  Hardware leh Software te   tam tak  siam mahse, Cyber Crime turu tak taka  inhnamhnawih te hi  Computer expert tak tak te leh mihausa turu tak tak an nih hlawm avangin Cyber Software Engineer  te sum leh pai  tam tham takin an tlawn lungawia,  a lo danna Cyber Software blocker an siam ve leh zel avangin  hnuchhui theih hauh loh engemawzat an awm ve bawk. Computer  hmasawnna a than chak em avangin  Virus leh Cyber Crime pawh nitin mai hian phung velh ang maiin apung  a ni ber mai. Virus  leh Anti virus  nitin zantin an inbuan zak zak ang mai hian Cyber  khawvelah pawh  hnuchhuitu leh an hnuchhui te an inbiruksiak  nitin mai zawng anih hi.   Software Engineer te Sum leh paia vur  hnem  thei zawk zawk an chak a ni ber mai.
Keini Mizoram ah meuh pawh kan police te lutihaitu leh mut mawh hnarmawh a lo ni chho ta reng mai. Hmasawnna lam aiin sualna lam hawi hian khawi hmunah pawh sulhnu a ngahin  ngaihven a hlawh nasa zel zawng anih hi. Mizorama Mobile operator te, Digital Television Operator te leh  IT lama sumdawngtu leh kan sorkar  department te thleng  hian cyber crime thubuai kan nei thei a, heivang hian  cyber crime lamah  kan fihlim em  tih kan in enchian a tul ta hle mai. A bik takin kan thalai te hian mobile phone leh social network  kaltlanga  cyber crime lama inhnamhnawih lo tur leh a  tuartu  kan nih lohna turin thalaiten fimkhur takin Cyber  laichhuat i chhir  ang u.

UNIT  4 : COMPUTER EDUCATION  LEH MIZO THALAITE
Tunlaiin khawvel ram hrang hrang te’n an ram tih hmasawn zelna atan Information Technology hi hmanrua atan an hmang deuh ber thin a.  Chuvangin Information Technology hi hmanraw ropui ber khawvelah a lo ni ta a ni. Chuvangin India mi tawh phawt chu Computer thiam turah khawvel mite’n min lo ngai ta hial a ni.

Hetiang ang taka India ram Computer lama a hmingthat lai hian keini Mizo thalai te hi  helam pang thiamna ah hian kan la hnufual em em thung si. Mizo thalaite Computer Education lama hma kan sawn theihna tur atana India sorkar laipui chuan  ni 21st February 2000 daih tawh khan  Shillong a North-Eastern States Chief Minister kalkhawmte hnenah Community Information Centre (CIC) din a nih tur thu a lo puang chhuak ta a ni. Hemi tihlawhtling tur hian Ministry of IT chuan ruahmanna fel tak siamin keini Mizoram State ah pawh R.D. Block 22 leh District 5 ah he CIC hi min lo din sak ta a nih kha  kan la hrereng awm e.

Hetih lai  hian keini mizo thalai te hian Computer Education lamah tun aia nasa leh  thahnem ngaia   tan kan lak a tul hle mai. Computer Education  hian mitin min huap zo va, kan  education qualification te,  keimahni personality te, kan nitin  eizawnna leh khawsakna ang zelin  Computer education  lamah kan inhnimphum thei vek a ni. Computer  education  hrim hrim hi  kan phak loh tur leh midang tana   dah ringawt  duhna rilru paihthla in kan phak tawk ang zelin  kan hmang tangkai zawk tur a ni.
Mizo thalai te zingah  Computer education lama kal za nufa zet kan nei ve ta hi a lawmawm tak zet mai. Keini mizo te hian  BCA, MCA , DOEACC O  & A Level  bakah private hrang hranga  computer education hi kan hriat lar leh kan zir ber a ni. Hetih lai hian  Computer education   peng hrang hrang  kan ban phak maia kan zir tur  Non Formal Courses lamah hian  Full time a Computer  zir thei lo leh  subject dang daih zir mek te pawh hian  kan nitin hnathawhna a kan tangkaipui theih tur tala tan kan lak a tul hle mai.
Mizo  Thalai te tan sorkar hna hrang hrang a rawn zuar thin  mahse,  Information Technlogy thiamna  tello chuan thalai ten hna kan hmuh thei tawh si lo a ni ber mai si a, heivang  hian   kan phak tawk  ang zela kan lo inpuahchah lawk a tul hle awm e. Vanneih thlak takin   India sorkar laipui chuan   thalai nawlpui te tana hnazawna atana hman tlak tur leh  hnathawk mek te tan  pawha  kan tangkai pui tur , College Zirlai tan pawha zirna tibuai chuang lo leh mahni inlam hna thawh tibuai chuang lo va sum tam tak sen ngailova mahni inlum atanga  awlsam taka kan zir theih tur  Computer Education  hrang hrang a buatsaih mek zel a. Keini Mizo te hian  Entertainment atan mai nilo, eizawnna tlak Certificate neih ngei hi kan mawhphurhna lian tak a ni tih i hre thar zel ang u.

Democracy ramah chuan Demand a san poh leh supply a tam thin. Mizo thalai Sports lamah demand a sang a, Sports lamah sorkar hmalakna  leh hlawhtlinna hmuh tur a tam em em. Mizoram sorkar Budget a IT  pawisa a tlem zia te han ngaihtuah phei chuan a lungawithlak  loh hle mai. Eng dang vang nilovin keini thalai te hian  IT lam hawi Budget nei turin demand kan nei tam lo a, heivang hian sorkar pawhin  a ngaihthah  a ni ngei ang.  Computer Education  hlawhtlinna chu keini mizo thalai te ah hian a innghat nsa hle  a ni tih i hre theuh ang u.

UNIT  6 : E-GOVERNANCE

E-GOVERNANCE HI ENGE NI ?                       
E-governance awmzia chu  Information Technology hmanraw hrang hrang Mobile, computer, internet e.t.c    te hmanga  sorkar inrelbawl dan tha ( Good Governance) hi a ni. E_Governance hnukpui ber  leh thil tum ber chu  Sawrkar leh Sawrkar (G2G), Sawrkar leh sumdawng (G2B) , Sawrkar leh mipui (G2C) inlaichhina leh inkungkaina tha hi a ni.  E-governance chuan  atam thei ang ber leh awlsam thei ang berin  Mipui, Sorkar hnathawk  leh Sumdawngtu te chak zawk, awlsam leh langtlang takin kan indawr thei dawn a ni.  Hemi tihlawhtling tur hian sorkar leh mipui ten kan kalphung  kan her rem hi a pawimawh hle a ni.

E-GOVERNANCE HI ENGTIA  LO PIANG  NGE  ?          
 “Sawrkar rintlak zawk alo pian nante, langtlang sawrkar din nan te, mipui in sawrkar kalphung an hriat chian nan te sawrkarin E-Governance programme a kal pui dawna, sorkar hnathawhna kawng tinreng tih chakna a ni dawn a ni”, tia  Prime Minister zahawm tak Pu Atal Bihari Vaspayee an  kum 2002 August ni 15 (India Independence day)  a a thusawi bawh zuiin Deputy Prime Minister kaihruaina hnuaiah Planning commission chuan kum 2003 March ni 31 daih tawh khan E-Governance Committee a lo din daih tawh a ni.

NATIONAL E-GOVERNANCE PLAN (NEGP) HI ENGE NI ?
E- Governance  chungchangah hian  India sorkar laipui  hian  thahnemngai tak  leh chak takin hmalakna  a kalpui mup mup reng a, India ram state hrang hrangah  Project hrang hrang a duang a, Heng project te hi National e-Governance Plan (NeGP) tiin an vuah a. A tum ber chu sawrkar hnathawh dan kalphung chipchiar electronic media hmanga mipui ten awlsam taka an hriat zung zung theihna leh mipui mamawh awlsam zawka electronic media hmanga kan lak zung zung theih nan a ni .
NeGP hnuaiah hian sorkar laipui project kalpui lai mek,  Mission mode Project ( MMP) ti a an vuah  hi 22 chuang lai mai a awm a ni.  Heng project te hi  mizoram sorkarin a duh ang ang a zu dil mai a rem lo va, , a indawt dan leh remchan dan ang a thawh chhoh zel tura ruahman a ni,. MMP  hnuaia Project te reng reng hi  hlawm lian tak  chi thum Central Mission Mode Project , State Mission Mode Project  leh Integated Mission Mode Project  ah te  thenhran a ni leh bawk.

1.Central Mission Mode Project (CMMP): Central Mission Mode Project hnuaiah Project 10 a awma, hengte hi:


  1. Income Tax.
  2. Immigration, visa and foreigners Registration & Tracking.
  3. MCA21(Ministry of Company Affairs).
  4. Insurance.
  5. MNIC/NCD(National Citizens Database) UID
  6. Central Excise & Customs.
  7. Pensions.
  8. e-Office.
  9. Banking.
  10. Passport.
2.State Mission Mode Project (SMMP): Hei hi   State-in a kalpui ve tur te an ni thung a, State Mission Mode Project hnuai ah Project 10 a awma, hengte hi:


  1. Land Records.
  2. Road Transport.
  3. Treasuries.
  4. Agriculture.
  5. Municipalities.
  6. Gram Panchayats.
  7. Commercial Taxes.
  8. Police.
  9. Employment Exchange.
  10. E-District


3.Integrated Mission Mode Project (IMMP) : Hei hi   state hrang hrang te  mawhphurhna ah  a awm bawka ni.  Integrated Mission Mode Project hnuaiah hengte hi a awm ani:


  1. CSC.(Common Service Centre)
  2. E-Courts.
  3. Electronic Data interchange            /e-Trade(EDI).
  4. India Portal.
  5. National Service Delivery Gateway.
  6. E-Biz.
  7. E-Procurement.
E GOVERNANCE  INNGHAHNA KE PATHUM TE:
E governance  projects hrang hrang te  hlawhtling taka tihpuitlin anih theih nan pa leh fapa leh thlarau thianghlim tluk zeta  pawimawh, tum thuhmun nei,  leh thenhran theih loh  thil pawimawh tak tak pathum  kan neih  ngai a awm a, chung te chu tlem han tarlang leh ila a tha awm e.
1. SWAN (State Wide Area Network) :SWAN awmzia chu State huapzo  thei tur khawpa Computer network lian tak a ni.  mizoram  chhung zawng zawng computer network hmanga thlun zawm thei tur computer network lianpui a ni  ti ila kan hre thiam mai awm e. SWAN hi E- Governance  project hrang hrang innghahna hnukpui ber  a ni ti ila a sual tam awm love.

2. SDC (State Data Center) : _Governance hlawhtling taka kalpui a nih theih nan NeGP hnuaiah SDC hi ngaihpawmawh ber zinga mi a ni. State Data Center ah hian Sawrkar Office Application pawimawh zawng zawng ration card te, birth certificate te , electric bill pekna e.t.c   sawkar tana data leh document dahthatna hmunpui tur a ni. chhunkhawm a ni. Hei hi  SWAN nen  connect a ni ang a, thingtlang leh hmun hla zawk atangin CSC (Citizen service Center) kaltlangin an lo mahni  in atang pawhin awlsam takin   Sorkar Office kan dawr thei tawh dawn a ni

3.CSC (Common Services Center) : CSC hi E- Governance  project hrang hrang   core project front end  ber tur a ni.  A awmzia chu CSC hi mipui, sumdawng leh sorkar kan indawr tawnna hmanrua ber  tur a ni. Tin, he schemes hi PPP (Public-Private –Partnership) hmanga tihtum a ni bawk a, a thawk turin Central lam pawhin IL&FS te a ruatfel tawh a ni.


TLANGKAWMNA :
Keini tunlai mizo thalai te pawh hi Kan hun tawngin a zir bawk a,  tunhma lama  mi hausa  chanpuala kan ngaih  computer leh electronics  bungraw hrang hrang ten   kan inchhung lum tha lai lai an luah fer fur ta mai a,kan thlalak pawimawh leh  document  pawimawh tak  tak  vawn that nan  computer  mai bakah  kan biak duhzawng  duhzawng awlsam taka  biak  nan  te leh   thu pawimawh  inthawn  tawn nan  Mobile  phone technology  thiamna rahchhuah kan hmang tangkai hle bawk. Hei mai bakah  Ipod, MP3 Players  leh Multimedia Mobile phone   hmanga     hla mawi tak tak nen lunglen leh khawhar kan han inhnem  veng veng mai te han ngaihtuah phei chuan thingremzaithei  leh Panasonics  3-Band Tape Player  ngat lova tlei thei lo kan hranglui mual liam ta ten an mumang lamah pawh an man phak loh tur  kan han chang mai te hi “ Keini zawng kan chan bik hi kan vannei hle.. I lawm ang u,.Technology  thar lo piang hi..” tih hla sak pui vawng vawngna tham a tling in ka hria.
Hetihlai hian Computer leh IT hmanrua te hian kan sorkar, pawl leh  mimal  sahimna leh  Zahawmna  a nghawng nasat em avangin   “Security & privacy “  venhim hi  Keini ringtu ten   sawm zinga pakhat Pathian  tana  pek kan ngaih pawimawh tluk zeta pawimawh a ni tih kan hriat nawn fo a va tul em ! IT bungrua te hi  khandaih hriam tawn ang maia thilti thei anih avangin  afawnga  vawna tangkai taka hman a nih loh chuan, mualphona tlanga min khengbet tu,  zahna kawr ruam thuk takah min vawrh thla thei tu anih bawk si avang hian !  IT hmanrua changkang  tak tak  pawh hmang ila  kan zahawmna leh  himna tichhe hial khawpa kan leklam chuan  hmasawn lam aiin hnungtawlh lam kan pan a, mite ngaihsan aiin ngaihnep kan ni thei tih hi i hrereng ang u khai.

Engle khawle, Information technology  hmasawnna rah chhuah hrang hrang te hi a pawng ataka  control theih a nih ngai dawn bawk si loh avangin keimahni  lam hian dinhmun leh sukthlek nghet nei ila, awmzew nei lova luang thli chhem nghin ang mai mai lo deuha kan hman a tul ta ber a nih awm hi maw.  Pathianin Information technology hmanga  remchanna min pek te hi engtianga hman tangkai tur nge tih te, kan hmang dik em tihte hi zawhna inchhansak theih a ni lo. Keini thalai te hi Pathianin  Information technology khawvelah  min hlang kai  ta a,  A tha zawng a kan hman leh  a chhe zawnga kan hman  erawh chu keimahniah a innghat tlat a.

Awle, Pathianin hmasawnna rahbi thar duhawm tak min pek hi a tha zawnga hmang theuh turin  vawiin atang hian  inbuatsaih  ila,  Hawh u, keini thalai te hian IT  bungrua te hi  Fashion atan mai nilo, kan ramin roelna tha ( good governance  ) a neih theih nan te,  zirna lama hma kan sawn nan te, eizawnna tha neih nan te  kan nunah seng lut ang  u khai.

Ka lawm e

Sawi ho tur  te :
  1. Tun aia tangkai leh  him zawkin  engtin nge Social network  tangkai  taka kan hman theih ang?
  2. Kan rama Sorkar inrelbawl tha ( good Governance)  kan neih theih nan  Information technology  hmanga thalai te  mawhphurhna 
  3. Cyber security lama mizo thalaite hmalakna tur leh cyber crime laka kan fihlim dan tur
  4.  IT khawvela thalaiten  social network leh mobile lama tullo a   sum kan khawhral  tihtlem dan kawng .
  5. IT Education lama thalaite hmasawn ze dan tur kawng.

No comments:

Post a Comment