Monday 26 August 2019


CYBER CRIME SCENERIO IN MIZORAM
-Er. Chhungpuia Renthlei
Technical Officer, NIELIT Aizawl

Mizoramah Cyber crime thubuai hi kum tina pung zel a. Cyber crime thlen chhan tam ber chu phuba lak nan emaw, hlimhlawp nan emaw, sum leh pai hlawhchhuah nan emaw tih a ni  tlangpui. Tin, hlimhlawp nan leh huat zawngte tihmualpho nan cyber crime hi tih a ni deuh ber a, pornography (saruak thla lak) leh copyright buaina a langsar hle bawk.

MIZORAM A CYBER THUBUAI ZIAH LUH HMASAK BER:
 Thudawn danin, Mizoram a Cyber Crime thubuai ziahluh hmasak ber chu May 20, 2009 kha a ni. Reverend pakhat chuan SP Aizawl hnenah FIR a submit a. He FIR-a a lan dan chuan mi tu tih hriat loh ten a Email Password (HOTMAIL) chu lo thlak sakin, a Email Account hmang chuan a thian hrang hrang mi engemaw zah hnenah; amah chu London a zina, a wallet ti bo vek leh Hotel Bill pawh pek tur nei tawh lo anga in sawi in, pawisa US Dollar 2500 chu Western Union kaltlanga puk tir turin an lo dil tih a hrechhuak a, hemi chungchangah hian action la turin Police hnenah a thlen. He thilsual tih tumtu te hi Foreigners (Nigerian) lam mi ni a hriat an ni nghe nghe a ni.

CYBER CRIME CELL IN MIZORAM
Cyber Crime Cell  hi  2014  SP CID Crime hnuaiah din a ni.
Computer  leh electronic gadgets  cases hrang hrang an khawih.
A state of the art  Cyber Forensic Laboratory  a awm bawk

Cyber crime cases registered  Langsar zual te : 
1.     Social Media leh  Mobile Phone hmanga Pawisa  lama inbumna
2.     Social Networking Sites  kaltlanga inbumna
3.     Copy Right Reserve  chungchang

CYBER CRIME STATISTICS  2009-2015
Mizoram Police hnuaia Cyber Crime Cell chhinchhiah danin  Mizoram-ah kum 2009 atanga kumin 2014 inkar chhung khan Cyber Crime thubuai 37 ziahluh a ni. Thubuai ziahluh tam ber chu saruak thlalak leh mipat hmeichhiatna hmang lai video thehdarh chungchang a ni.
 kum 2009  ah                              2
Kum  2010-ah                              3
Kum  2011-ah                              5
Kum  2012-ah                              4
Kum  2013-ah                              9
Kum  2014 (Upto August)  14.
Kum 2014 May 21 khan Mizoram Police, SP CID (Crime) hnuaiah Cyber Crime Investigation Cell din a ni a, helama harsatna neih chuan Police Station hnai berah FIR thehluh theih a ni a, hemi bawhzui hna leh hnuchhui hna hi Cyber Crime Cell hian an thawk thin.

ENGVANGIN NGE CYBER CRIME MIZORAMAH A AWM ?
Cyber crime thlen chhan tam ber hi pawisa duh vang te, phuba lak duh vang te, hlimhlawp bawl duh vang te leh intihtheihnana hman hrim hrim duh vangte a ni tlangpui. Mizote’n Cyber Crime kan tih chhan tlangpui chu hlimhlawp bawl nan leh huat zawngte tih mualpho nan a ni.    

 MIZORAMA CYBER CRIME LARZUAL TE
1. PORNOGRAPHY (SARUAK THLALAK)
Tunlaiin, Computer, Internet leh Mobile Phone-ah kan Mizo nula/tlangval sex video hmang lai leh saruak thlalak  thehdarh  hmuh tur tam tak a awm .
A hremna dan: IT Act, 2000 (Section 67) hnuaiah a ni a, A vawi khat thiam loh chantirna-ah kum 5 lung in tan bakah pawisa Rs. 1,00,000.00 thleng chawitir theih a ni a, vawi hnih thiam loh chantir a nih chuan kum 10 thleng lungin tan bakah pawisa Rs. 2,00,000.00 thleng chawitir theih a ni.

2. COPYRIGHT LEH PIRACY
Mi tu pawh, a neitu phalna la lova Lehkhabu, Video Film, Audio Cassette leh Computer Software te lo Copy chhawn leh sumdawn nana lo hman hi COPYRIGHT dan kalh a ni a, “PIRACY” an ti.  Mizoram chhungah tam tak kan awm. A langsar zualte :
1.     Kawng sira CD/DVD zuartu te leh an zawrhlai Movies te/ SIM Card nungsa zuar tute
2.     Computer zuartute leh an Computer hralh ruala Pirated Software an thun tel ziah te;
3.     Sorkar Office-a Software an hman tam zawk te;
4.     Printing Press neitu te leh an Software hman te;
5.     Computer neitu te leh an Software hman zawng zawng te,
6.     Mobile Phone chhunga hla dah zawng zawngtu te,
7.     Phalna nei lova Cable TV Operator ten Movies an chhuah zawng zawng te,  English/Hindi/Korean Film te Mizo tawnga lettu leh a zuartu zawng zawng te

Hremna dan :
Copyright Act 1957 (Section 51/63B) hnuaiah a ni a, ni 7 (days) atanga kum 3 (years) thleng lungin tan theih a nih bakah pawisa Rs. 50,000 atanga Rs. 2,00,000 thleng chawi theih a ni.  

3.INTERNET/ E-MAIL/ MOBILE PHONE HMAN KHAWLOHNA
Mizoram chhunga Chanchinbu leh Cable TV kal tlanga fakselna, ka vei zawng leh mipui aw programme-ah te hian SMS leh E-Mail hmangin kan huat zawng sawi chhiat nan leh tihmualpho nan kan hmang nasa hle. Computer, Internet, e-Mail leh Mobile phone hmanga intihmualpho leh intih-hmingchhiatna hi “Cyber Defamation”.Hetiang platform lo siam saktute leh titute hi dan bawhchhetute an ni.

Heng bakah hian Computer, Internet, e-Mail leh Mobile phone hmanga mi vau leh tih thlabar hi “Cyber Stalking” an ti. Mi tu emaw, a hnathawhna hmuna a awm lai emaw, ama chenna ina a awm lai emaw, khawi hmun pawh ni se a tihlauthawng zawng leh tithlabar zawnga phone leh thuziak hmanga vaute hi dan bawhchhiatna sual a ni.
Hremna Dan :  
IPC (Section 503) hnuaiah a ni a, a hremna chu lungin kum 2 atanga kum 7 thleng tan tir leh pawisa tam tham tak chawitir theih an ni.

4. MOBILE   SIM CARD
Mobile Phone connection hi ID Card leh Thlalak tel lo chuan pek chhuah theih a ni lova. Mahse Reseller thenkhat ten mi voter’s ID leh thlalak hmangin SIM Card tihnunsa an zuar thin.   Tin, kan SIM Card hmanlai hi clone theih a ni a, clone anih chuan kan number hmangin midangin sual rawng an bawl thei  

Hetianga SIM Card tihnunsa zawrh leh lei leh cloning hi dan bawhchhiatna sual lian tak a ni a, dan bawhchhetute hi hrem theih an ni. A hremna dan chu IPC (Section 507) leh IT Act (Section 66) hnuaiah a ni a, a hremna chu lungin kum 2 atanga kum 7 thleng tan tir leh pawisa Rs. 2 lakh thleng chawi tir theih a ni.

5.  E-MAIL LEH SMS HMANGA INBUMNA
E-Mail leh SMS hmanga inbumna hi tunlai khawvelah a hluar hle, chu’ng zingah chuan “Nigerian Scams” hi a lar berte zinga mi a ni. Chu’ng an thu thawn tlangpui chu
“Pawisa tam tak i dawng a, i bank account min hrilh la, kan rawn deposit dawn nia
Lottery i man a, a processing fee $ 4,000 hi he account number-ah rawn deposit rawh….”    
Hetianga E-mail neitu hming dik tak hmang si a, midangin thil tha lo tih nan an hman thin hi “E-Mail Spoofing” an ti a.  
 A hremna dan :
 IPC (Section 463) hnuaiah a ni a, a hremna chu lungin kum 2 thleng tan tir bakah pawisa chawitir theih an ni.

5. CABLE TV NETWORK LEH LOCAL CHANNEL
Mizoramah kum 1990s chho vel atang khan Cable TV Network kan nei tana, tunah phei chuan Local Channel neiin mizo programme leh film tha tak tak chhuah thin a ni. Cable Television Networks Acts, 1995 leh Cinematograph Act, 1952 danin a phut angin eng film pawh mipui hmuha chhuah a nih hmain Central Board of Film Certification (CBFC) an pal tlang ngei ngei tur a ni a, a chhuah dan tur pawh category hrang hrang thliar a ni.

6.DOCUMENT LEM SIAM :
 Aadhar Card , Certifcate bakah  marksheet leh driving license  e.t.c  siam a tam hle.  IPC hnuaiah kum 7 jail tan bakah, pawisa chawi tura hrem theih an ni.

ONLINE FRAUDS ALERT TIPS
Mizoram Police-Government of Mizoram

Source : http://police.mizoram.gov.in/other-online-frauds-alert-tips/

I. Human Trafficking laka fimkhur tura mipuite hriattur :
Tunlai hian SPA, Beauty Parlour, Restaurant a thawk tura phai lam atangin Facebook/ Chanchinbu / Email te kal tlangin advertisement te hmuh thin a ni a. Heng hna an rawn zawrh te hi rin tlak tam tak awm thin mahse, a then te hi chu mihring hmanga sumdawnna (human trafficking) atan thang tha tak a ni a, chuvangin, thalai ram danga hna zawng ten heng hna an rawn zawrh te hi zir chiang hmasa a, a hmun a awm leh hria te uluk taka kan rawn hnuah chauh zawm turin kan in ngen a. Mi tam tak hetiang atanga an duh lohna lam a hruai bo an lo nih tawh thin avangin mipui te fimkhur hle turin kan inngen a ni

II.  Facebook hmanga inbumna chungchanga mipuite hriat tur :
Tunlai hian mi bum hmangten hnamdang(Sap) ang a in sawiin Facebook leh Whatsapp hmangin Mizo te thianah an rawn siam a. Hun engemaw chen hetiang hmanga an inkawm hnuah, thil pek hlu tak rawn thawn angin an in sawi thin a. Chu an thil thawn khul chhuah nan Custom ah leh RBI ah te pawisa tam tham tak deposit turin an ti thin a, a thawnna tur Bank Account number pawh an rawn pe thin a. Hetiang lo tawng te chuan inbumna tenawm tak leh sum tam tak chan theihna ani tih hriat tur a ni. Mipuite hetiang facebook leh whatsapp hmanga inbumna laka fimkhur turin kan in ngen a ni e.


III.  Bank account hralh chungchanga mipuite hriat tur:
Tun hnai hian mi thenkhatin thil diklo a ni tih hre lovin mahni bank account /ATM card leh PIN midang hnena hralh thin an awm a, tin,  hralh chhawn leh tura lo lei khawmte pawh an awm bawk.  Heng bank account hralhte hi mi bum ching/misualten an mi bumte sum lo dawn nante, Sum thianghlimlo (black money) dah lailawk nan te, Terrorist hoten sum awlsam taka chetveltir nan te pawh an hmang thin niin alang.  Bank account hralh/diklo taka midang hmantir  hi dan phal loh thil a ni a, chuvangin khua leh tui tha ni tur leh misualte tanpuitu ni lo turin mitinte i fimkhur theuh ang u.

IV.  ATM card hmanga inbumna chungchang mipuite hriat tur:
Tunlai hian Bank hnathawk anga insawi mi bum ching, bank account thil fello awm anga sawiin phone hmangin ATM card no. leh PIN dil thin an awm a, insawi rinawm nan ATM PIN chu mimal thil a ni tiin ATM Card number chauhte an dil bawk a, ATM Card number an neih hnu hian SMS a One Time Password (OTP) lo thleng chu dil lehin hemi hmang hian mi pawisa an hmansak/laksak thin.  ATM No. leh PIN te hi Bank lamin an dil ngailova, hetiang kan lo tawng anih pawhin inbumna a ni tih hriat tur a ni.

No comments:

Post a Comment